نئجه یازاق: “بیج” کی، “دینج” کی | ایواز طاها

 


«جالاق دیل» گرگین‌لییی، دیلیمیزه سوخولموش اؤزگه گراماتیک قایدالاردا اؤزونو داها قاباریق گؤسته‌ریر. بو قایدالارین چوخو دیله باسقین ائده‌رک اونو پوزماقدا بؤیوک رول اویناییرلار. شوبهه‌یه قاپیلمادان بونلارین ائگه‌من‌لییینه سون قویمالیییق. آمما أریییب دیلیمیزه قاریشمیش، یا دا منیمسه‌نیلمیش اؤزگه قایدالار دا واردیر. آزساییلی بو قایدالاردان چکینمک بیزی گره‌کسیز چتین‌لیک‌لره سالیر.

قایدالارین (یا دا قایدالاشمیش یانلیشلیق‌لارین) بیری “کی” باغلاییجیسینا عایددیر.

“بیج” کی، “دینج” کی[1]

دیلیمیزده منیمسه‌نیلمیش مسئله‌لردن بیری ده “کی” باغلاییجی‌سی‌دیر. “کی” ساده‌جه بیر باغلاییجی اولسا دا اؤزو ایله گئنیش اؤزگه گراماتیک چالار گتیریر. هارا گلدی “کی”دن یارالانماق، جومله‌لرین فورماسینی دییشیب آجیناجاقلی بیچیمه سالیر. دئمک فارسجادان گلمه “کي” سؤزونون ديليميزده ايشلنمه­‌سي چوْخ‌واخت یئرسیزدیر. بئله اولماسایدی آشاغيداکي عئيبه­‌جر جومله­‌لرله قارشيلاشمازدیق:

ـ اوْ آدام­‌لار کي، داريخيريرلار، ائل گؤلونه گئديرلر.

ـ اوْ کيتاب­‌لاري کي، ساتين آلميشديلار کيتابخانايا باغيشلاديلار.

ـ آدام­‌لار کي، بورا گلديلر.

بئله حال‌لاردا فعلين موصول و يا توصيف فوْرماسي­‌نين يارديمي ايله “کي” سؤزوندن چکينمه­‌ليييک. باشقا سؤزله، اوْنون وظيفه­‌سیني فعلين موصول فوْرماسي‌نين اوزه­‌رينه دوشورمک‌له ألیندن یاخا قورتاماق اولار:

ـ داريخان­‌لار [داريخان آدام­‌لار] ائل گؤلونه گئديرلر.

ـ ساتين آلديقلاري کيتاب­‌لاري، کيتابخانايا باغيشلاديلار.

ـ بورا گلن آدام­لار.

هردن فعلين يئرينه مصدر قوُللانماق‌لا “کي” سؤزونو سیلمک اولار. اؤرنه­‌يين، «ايسته­‌ييرم کي، گله­‌سينيز» جومله­‌سي­‌نين يئرينه، «گلمه­‌يينيزي ايسته­‌ييرم» يازماق داها دوزگون‌دور. ائلجه ده کیتاب‌لاریمین بیرینده گئتمیش بیر جومله‌نین سؤز دوزومونو دَییشدیرسک داها یاخشی آلینار. جومله بودور:

ـ «بو آخيمين ياخشي جهتي او دور كي، فارسجا اوخوموش سويدلاش‌لاريميزا آسانليق‌لا اوخوماق ایمكاني يارادير».

جومله یانلیش اولماسا دا بئله یازیرساق مقصده داها اویغون اولار: «بو آخيمين ياخشي جهتي فارسجا اوخوموش سويدلاش‌لاريميزا آسانليق‌لا اوخوماق ایمكاني ياراتماق‌دير». سوروشا بیلرسینیز بس نییه هردن سؤز دوزومونو بئله‌جه دییشمک ایمکانی اولان یئرده بونو ائتمه‌میشم؟

یوخاریدا سؤیله‌دیکلریمه باخمایاراق، بیج “کی‌” باغلاییجی‌سی‌نین خئیرینه دئییلمه‌میش بیر سؤز قالیر. اوندان چکينمک ديليميزين گرامکاتيک قورولوشونا اويغون اوْلسا دا، بو سؤزون ايشلنمه­‌سي بعضن قاچيلمازدير. کي بعضن سؤزون قاوراييشيني آسانلاشديرير. حسن­‌بَي ضردابي دئییر: «لازيم­‌دير کي، هر کس ائله دانيشسن.، ائله يازسين کي، اوْنو موٍمکون مرتبه عاوام دا باشا دوٍشسون.» بونا گؤره، من اؤزوم ده بو اثرده آراـ سیرا آنلاییش‌لاری قولایجاسینا اوخوجویا چاتدیرماقدا “کی”دن یارارلانیرام. هابئله، جومله‌نی آنلاشیق‌لی بؤلمه‌لره خیردالاماقدا “کی” یاردیچیمیز اولا بیلر. اؤرنک اوچون “ساغلام دیل”​ باشلیقلی کیتابدا بئله بیر سوال‌ـ جاواب وار:

ـ دیل‌له تانیش اولمادان، سس‌لری میکروفونا اوفورمک جسارتی هاردان گلیر؟ بو یانلیش گوماندان گلیر کی، آنادیلی آذربایجان تورکجه‌سی اولان کیمسه، بو دیلده آپاریجیلیق قابلییتینه مالیک اولمالی‌دیر. (بوردا “کی”دن چکینمک‌له، اوخوجولاری جومله‌نین قاوراییشیندا چیتینلیییه سالا بیلردیم.)

اوسته‌لیک فارسجادان فرقلی اولاراق “کی” بیزده آیری‌آیری آنلام‌لاردا دا گئدیر. بونلارین بیری اونون صیفت وظیفه‌سینی داشیماسی‌دیر. “کي” ایسم­‌لرين و خبرلرين يئرليک حالينا قوْشولوب نسنه‌لر [أشيا] و اوْلاي‌لارين [حاديثه­‌لرين] يئريني بيلديرن صيفت­ يارادير: سنده­‌کي، بيزده­‌کي، وطنده­‌کي. و يا ایسم‌لرين آدليق حالينا قوْشولوب، زامان بيلدير‌ن صيفت­ يارادير: دونن­کي، بيلديرکي، سحرکي، آخشام­کي.

آذربایجان أدبییاتیندا آلتمیشینجی‌لار آدلاندیرلان‌لارین “کی”یه وورغون‌لوق‌لاری بو باغلاییجی‌نین داها گئنیش قوللانماسینا ند‌ن اولدو. بو یاناشما طرزی، نئجه دئیه‌رلر بیر نؤوع “کی” آلیشقانلیغی یاراداراق دیلیمیزین یازیلی سوییه‌ده پوزولماسینا گتیریب چیخاردی. بونون اوچون ده سونراکی نسیل‌لر بو منفور باغلاییجینی دیلیمیزی یولوخدورموش ویروس آندلاندیریر، میلچه‌یه اوخشادیرلار. «میلچک بیر شئی اولماسا دا دوشوب سویا کؤنول بولاندیریب.»

بوتون بونلارا باخمایاراق، بیر داها تکرار ائدیرم، “کى”دن نه جالاق دیلده‌کی قده‌ر نئجه‌گلدی یارارلانمالیییق، نه ده جین دمیردن قورخان کیمی هورکمه‌لیییک.

________________________________

“نئجه یازاق” کیتابیمدا “کی” باره‌ده داها گئنیش آنالیز یئر آلمیشدیر. 

[1] “بیج کی” دئييمينی سايين نيگار خياوي‌دن آلميشام.

One Reply to “نئجه یازاق: “بیج” کی، “دینج” کی | ایواز طاها”

  1. «“بیلمک فعلی‌نین یاردیمی ایله یارانمیش “گؤره بیلمه‌رم” بیچیمی‌نین ایستانبول تورکجه‌سینده ییغجام انکار [نفی] فورماسی واردیر: گؤره‌مم.».
    بیزده ده واردیر دئیه دۆشونورم: «görənmərəm»
    حؤرمتله

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *