«جالاق دیل» گرگین‌لییی، دیلیمیزه سوخولموش اؤزگه گراماتیک قایدالاردا اؤزونو داها قاباریق گؤسته‌ریر. بو قایدالارین چوخو دیله باسقین ائده‌رک اونو پوزماقدا بؤیوک رول اویناییرلار. شوبهه‌یه قاپیلمادان بونلارین ائگه‌من‌لییینه سون قویمالیییق. آمما أریییب دیلیمیزه قاریشمیش، یا دا منیمسه‌نیلمیش اؤزگه قایدالار دا واردیر. آزساییلی بو قایدالاردان چکینمک بیزی گره‌کسیز چتین‌لیک‌لره سالیر.
قایدالارین (یا دا قایدالاشمیش یانلیشلیق‌لارین) بیری “کی” باغلاییجیسینا عایددیر.
“بیج” کی، “دینج” کی[1]
دیلیمیزده منیمسه‌نیلمیش مسئله‌لردن بیری ده “کی” باغلاییجی‌سی‌دیر. “کی” ساده‌جه بیر باغلاییجی اولسا دا اؤزو ایله گئنیش اؤزگه گراماتیک چالار گتیریر. هارا گلدی “کی”دن یارالانماق، جومله‌لرین فورماسینی دییشیب آجیناجاقلی بیچیمه سالیر. دئمک فارسجادان گلمه “کي” سؤزونون ديليميزده ايشلنمه‌سي چوْخ‌واخت یئرسیزدیر. بئله اولماسایدی آشاغيداکي عئيبه‌جر جومله‌لرله قارشيلاشمازدیق:
ـ اوْ آداملار کي، داريخيريرلار، ائل گؤلونه گئديرلر.
ـ اوْ کيتاب‌لاري کي، ساتين آلميشديلار کيتابخانايا باغيشلاديلار.
ـ آداملار کي، بورا گلديلر.
بئله حال‌لاردا فعلين موصول و يا توصيف فوْرماسي‌نين يارديمي ايله “کي” سؤزوندن چکينمه‌ليييک. باشقا سؤزله، اوْنون وظيفه‌سیني فعلين موصول فوْرماسي‌نين اوزه‌رينه دوشورمک‌له ألیندن یاخا قورتاماق اولار:
ـ داريخان‌لار [داريخان آداملار] ائل گؤلونه گئديرلر.
ـ ساتين آلديقلاري کيتاب‌لاري، کيتابخانايا باغيشلاديلار.
ـ بورا گلن آداملار.
هردن فعلين يئرينه مصدر قوُللانماق‌لا “کي” سؤزونو سیلمک اولار. اؤرنه‌يين، «ايسته‌ييرم کي، گله‌سينيز» جومله‌سي‌نين يئرينه، «گلمه‌يينيزي ايسته‌ييرم» يازماق داها دوزگون‌دور. ائلجه ده کیتاب‌لاریمین بیرینده گئتمیش بیر جومله‌نین سؤز دوزومونو دَییشدیرسک داها یاخشی آلینار. جومله بودور:
ـ «بو آخيمين ياخشي جهتي او دور كي، فارسجا اوخوموش سويدلاش‌لاريميزا آسانليق‌لا اوخوماق ایمكاني يارادير».
جومله یانلیش اولماسا دا بئله یازیرساق مقصده داها اویغون اولار: «بو آخيمين ياخشي جهتي فارسجا اوخوموش سويدلاش‌لاريميزا آسانليق‌لا اوخوماق ایمكاني ياراتماق‌دير». سوروشا بیلرسینیز بس نییه هردن سؤز دوزومونو بئله‌جه دییشمک ایمکانی اولان یئرده بونو ائتمه‌میشم؟
یوخاریدا سؤیله‌دیکلریمه باخمایاراق، بیج “کی” باغلاییجی‌سی‌نین خئیرینه دئییلمه‌میش بیر سؤز قالیر. اوندان چکينمک ديليميزين گرامکاتيک قورولوشونا اويغون اوْلسا دا، بو سؤزون ايشلنمه‌سي بعضن قاچيلمازدير. کي بعضن سؤزون قاوراييشيني آسانلاشديرير. حسن‌بَي ضردابي دئییر: «لازيم‌دير کي، هر کس ائله دانيشسن.، ائله يازسين کي، اوْنو موٍمکون مرتبه عاوام دا باشا دوٍشسون.» بونا گؤره، من اؤزوم ده بو اثرده آراـ سیرا آنلاییش‌لاری قولایجاسینا اوخوجویا چاتدیرماقدا “کی”دن یارارلانیرام. هابئله، جومله‌نی آنلاشیق‌لی بؤلمه‌لره خیردالاماقدا “کی” یاردیچیمیز اولا بیلر. اؤرنک اوچون “ساغلام دیل” باشلیقلی کیتابدا بئله بیر سوال‌ـ جاواب وار:
ـ دیل‌له تانیش اولمادان، سس‌لری میکروفونا اوفورمک جسارتی هاردان گلیر؟ بو یانلیش گوماندان گلیر کی، آنادیلی آذربایجان تورکجه‌سی اولان کیمسه، بو دیلده آپاریجیلیق قابلییتینه مالیک اولمالی‌دیر. (بوردا “کی”دن چکینمک‌له، اوخوجولاری جومله‌نین قاوراییشیندا چیتینلیییه سالا بیلردیم.)
اوسته‌لیک فارسجادان فرقلی اولاراق “کی” بیزده آیری‌آیری آنلام‌لاردا دا گئدیر. بونلارین بیری اونون صیفت وظیفه‌سینی داشیماسی‌دیر. “کي” ایسم‌لرين و خبرلرين يئرليک حالينا قوْشولوب نسنه‌لر [أشيا] و اوْلاي‌لارين [حاديثه‌لرين] يئريني بيلديرن صيفت يارادير: سنده‌کي، بيزده‌کي، وطنده‌کي. و يا ایسم‌لرين آدليق حالينا قوْشولوب، زامان بيلديرن صيفت يارادير: دوننکي، بيلديرکي، سحرکي، آخشامکي.
آذربایجان أدبییاتیندا آلتمیشینجی‌لار آدلاندیرلان‌لارین “کی”یه وورغون‌لوق‌لاری بو باغلاییجی‌نین داها گئنیش قوللانماسینا ند‌ن اولدو. بو یاناشما طرزی، نئجه دئیه‌رلر بیر نؤوع “کی” آلیشقانلیغی یاراداراق دیلیمیزین یازیلی سوییه‌ده پوزولماسینا گتیریب چیخاردی. بونون اوچون ده سونراکی نسیل‌لر بو منفور باغلاییجینی دیلیمیزی یولوخدورموش ویروس آندلاندیریر، میلچه‌یه اوخشادیرلار. «میلچک بیر شئی اولماسا دا دوشوب سویا کؤنول بولاندیریب.»
بوتون بونلارا باخمایاراق، بیر داها تکرار ائدیرم، “کى”دن نه جالاق دیلده‌کی قده‌ر نئجه‌گلدی یارارلانمالیییق، نه ده جین دمیردن قورخان کیمی هورکمه‌لیییک.
________________________________
“نئجه یازاق” کیتابیمدا “کی” باره‌ده داها گئنیش آنالیز یئر آلمیشدیر.
[1] “بیج کی” دئييمينی سايين نيگار خياوي‌دن آلميشام.
«“بیلمک فعلی‌نین یاردیمی ایله یارانمیش “گؤره بیلمه‌رم” بیچیمی‌نین ایستانبول تورکجه‌سینده ییغجام انکار [نفی] فورماسی واردیر: گؤره‌مم.».
بیزده ده واردیر دئیه دۆشونورم: «görənmərəm»
حؤرمتله