بوندان اؤنجه “نه جالاق دیل، نه ده دیل تملچی‌لییی” باشلیقلی بیر مقاله وئرمیشم. دوست‌لارین کیمی‌لری دئییر: مقالهنین بعضی بؤلوم‌لرینده چتین‌لیک تؤره‌دن ییغجاملیق [ایجاز مخل] وار. بونلاردان بیری سؤیلم [سؤیلم] قونوسودور. سؤیله‌نن‌لری گؤز اؤنونه آلاراق اوچ گیریشیمده بولوناجاغام:
ــ مقالهنین ییغجام یئرلرینه شرح‌لر آرتیراجاغام؛
_ چاتیشایان مقام‌لاری قیساجیق آنالیز ائده‌جه‌یم؛
_ چتین تئرمین‌لر و عیباره‌لره آیدینلیق گتیره‌جه‌یم.
آنجاق بونلار دا مقالهنین اوخونوشونو سو کیمی آسانلاشدیرا بیلمز. چونکی دیلچیلیک و فلسفه قووشاغیندا قلمه آلینمیش بیریازی‌نین اوخونما شرطی بو ایکی فن‌له اؤن‌تانیشلیق‌لاردیر. لاکین بونا اینانیرام کی، آزاجیق زحمته قورشانماقلا بو سدی آشماق اولار.
یوخسول تئرمینولوگییا
دیل ایصلاحاتی دئینده بئشجه‌جیک سؤزجویون دَییشدیریلمه‌سیندن سؤز آچمیرام، بؤیوک یوخسوللوغا بارماق اوزادیرام. تیکلچی [جزئی‌گرا] دیل دئوریمی‌نین واجیبلیییندن سؤز آچیرام. سیاسی دوروموزدان آسیلی اولاراق بو یوخسوللوق قباحت ساییلمازدی اگر اونا گؤز یومماسایدیق. نه یازیق کیِ، بیز باشیمیزی روسجانین سؤز آخیرینیا سوخاراق بؤحران‌لا علمی قارشیلاشما مسئولیتیندن یان کئچیریک. یا دا اوج-بوجاقدا گیزلنمیش بئش-اون دوغما سؤزجویو گؤز قاباغینا چکمک‌له ایگیدلیک حیسسینه قاپیلیریق. آنجاق پروبلئم بو کیچیک معیارلارلا اؤلچوله‌سی دئییل.
دیل مسئله‌سی آزساییلی سؤزلرله ساهمانا سالیناسی دئییل. دیل دالغالی، اوج-بوجاقسیز بیر دنیزدیر. مثلن گؤتوروک منطیق علمینی. بیزده بو آلانداکی دوغما تئرمین‌لر بارماقلا ساییلاجاق قده‌ر آزدیر. اوزاغا گئتمه‌یک، آوروپا دیل‌لرینده دیلین محض اؤزو ایله ایلگیلی تئرمین‌لری سایماق ایسته‌سک بؤیوک بیر سیاهی حاضیرلامالی اولاجاغیق. دیل‌له باغلی بعضی بیلیم دال‌لارینی گؤز اؤنونه آلدیقدا قورخونج بیر گئنیشلیک‌له قارشی-قارشییا قالیریق. بونلارین آنا قول‌لاری‌نین بعضیسینه ایشاره یئتر:
_ لئکسیکولوگییا، lexicology
_ لئکسیکوگرافیا، lexicography
_ ائتیمولوگییا، etymology
_ فرازئولوگییا، phraseology
_ مورفولوگییا، [صرف، ریخت‌شناسی] morphology
_ سئمانتیکا [معناشناسی][1]، semantics
آذربایجان تورکجه‌سی‌نین رسمی دیل قوروم‌لاری بو تئرمین‌لرین یئرلی قارشیلیق‌لارینی یوخودا دا گؤره بیلمزلر. آمما ایستانبول تورکجه‌سینده بونلارین قارشیلیغی واردیر. البته همین اؤرنک‌لر تؤره‌دیلمیش تئرمین‌لر دنیزیندن بیر داملادیر. مثلن سؤیله‌دیییمز منطیق آلانیندا، ایستانبول تورکجه‌سی‌نین ایندی بؤیوک سؤز داغارجیغی واردیر. قارشیلیق‌لار بونلاردیر:
_ سؤزجوک‌بیلیم، lexicology
_ سؤزلوک‌بیلیم، lexicography
_ کؤکن‌بیلیم، etymology
_ آنلام‌بیلیم، semantics
_ یاپی‌بیلگیسی، morphology
_ دئییم‌بیلیم، phraseology
بو قارشیلیق‌لارین بعضیسینی بَیَنمه‌مک اولار. آنجاق بیزده بو ساحه‌ده هئچ بیر آددیم آتیلمایییب، و روس دیلی‌نین آچیق داغارجیغی هر شئیی چؤزوب! سونوجدا بیز ده‌کی دوغما دیلده دوغما دیلده منطیق علمی و یا دیلچیلیکدن سؤزگئتمه‌سی پوچا چیخیب.
یانلیش آلینما سؤزلر
مقاله ده بئله بیر عیبارت گئدیب: «عربجه‌دن آلینما سؤزلرین چوخلوغو دییشیک، یا دا یانلیش آنلامدا دیلیمیزه سوخولوب. عرب‌لر موذاکیره، جمعیت، قئید، موناسیبت، مأیوس، تدبیر، شرایط، موباریزه کیمی یوزلرله سؤزلردن بیزیم آنلادیغیمیز معنانی آنلامیرلار.»
یوخاریداکی جومله‌لرله دیلده‌کی بیر چاتیشمازلیغی [نقصانی] قابارتماق [برجسته ائله‌مک] ایسته‌میشم. لاکین کیمسه دئیه بیلر کی، آلینما سؤزلرین دیلیمیزده معنا دییشیلک‌لییینه اوغراماسیندا قباحت یوخدور. چونکی ایسته‌نیلن سؤزجوک‌لر اؤز دوغما دونیاسیندان قوپموش، دیلیمیزده یئنی آنلام قازانمیشدیر. بونون اوچون اونلارین مبدأ دیلده هانسی آنلامدا گئتدیکلری بیزلیک دئییل. بیز اونلاری بللی آنلامدا ایشله‌دیریکسه داها یانلیشلیقدان سؤز گئده بیلمز.
بو آرگومئنتین جاوابیندا ایکی مسئله‌‌نی وورغولاماق گره‌کیر: بیرینجیسی، دییشیک معنالی آلینما سؤزلرین کؤک‌له علاقه‌لری قیریلیب. یعنی بیزده‌کی “مذاکره” سؤزونون آنلام باخیمیندان عربجه “ذکر و مذاکره” سؤزلری ایله هئچ بیر ایلگیسی یوخدور. بئله‌دیرسه، بس نییه دوغما دیلین ایمکان‌لاریندان یارارلانارق اونلارین یئرینه بللی معنا سالخیم‌لاری داشیییان کلمه‌لری ایشلتمیریک؟ اؤرنه‌یین “فوق‌الادراک” یئرینه نییه “اوست بیلینج” ایشلتمه‌یک؟
ایکینجیسی، عربجه‌دن آلینما کلمه‌لر گونده‌لیک معیشتده بعضی فونکسیالاری یئرینه یئتیرسه‌لر ده، اونلارین اوزه‌رینده ائتیمولوژیک، لئکسیکوگرافیک و لئکسیکولوژیک آراشدیرمالار چیخیلماز یولدا قالیر[2]. چونکی بیر یاندان کلمه‌لرین علاقه‌سی کؤک‌لریله کسیلیب، او بیری یاندان ایسه بیزیم دیلده‌کی معنالاری بعضن آسیلی دورومدا قالیب.
غرب فیلوسوف‌لاریندان مارتین هایدگئر و جورجو آگامبئنین لئکسیکوگرافی دویارلیق‌لاری واردیر. دوغرودور بیزده بو یؤنه‌لیش بعضن آخماق لفظ اویون‌لارینا گتیریب چیخاریر. لاکین کلمه‌لرین سؤز وارلیغینی اولوشدوران بیریم‌لری [واحیدلری] آیدینلیغا چیخارمادان دوشونجه یوروتمه گئدیشی قیزیلچی دقیقلییی ایله آلینمیر. اساسن باشقا دیل‌لردن دییشیک معنادا آلینمیش سؤزجوک‌لری، بیر دیل بیریمی اولاراق، آراشدیرماق اولارمی؟ اؤرنه‌یین، لئکسیکولوگییا همین بیریم‌لرین آنلام‌لارینی، بیربیرلریله ایلیشکی‌لرینی و زامان آخاریندا دیشییب گلیشمه‌لرینی اؤیره‌نیر. آمما یئنی بیر باغلامدا اؤزگون معناسیندان فرقلی بیر آنلام قازانمیش و ائتیمولوژیک اؤزه‌للیک‌لری بیردن-بیره یوخا چیخمیش هانسی‌سا سؤزجوک‌له بیلمسل داورانیش مومکون‌دورمو؟ بئله آندا چیخیلماز یولدا قالیریق. مثلن، “مذاکره” دئدیکده، گؤنده‌ریم [ارجاع] سیلسیله‌سی قیریلیر، و یا ائتیمولوژیک اینجه‌له‌مه‌لره ایمکان یارانمیر. دوشونجه‌نین گلیشمه‌سی ایسه بؤیوک اؤلچوده بو اینجه‌له‌مه‌لرله باغلی‌دیر.
_________________
[1] semiotics،نیشانه‌شناسی ایله دییشیک سالینماسین.
[2] lexicography سؤزو lexicologyدن سئچیلیر. لئسیکولوژی “علم اللغات”دان عیبارت‌دیر، لئسیکوگرافی ایسه لوغت کیتابی‌نین تألیفیندن.(Redhouse James W. (1884), A Lexicon English and Turkish, 3. baskı, İstanbul.) باشقا دئییشله، لئکسیکوگرافی lexicography یونانجا ایکی سؤزجوکدن تؤره‌نمیشدیر. لئکسیکو λεξικο صیفت اولاراق “سؤزجوک‌له باغلی”، “سؤزجویه عاید” آنلامیندا گئدیر، گرافیا γραφία ایسه “یازماق”دئمک‌دیر. لئکسیکولوژییه گلدیکده ایسه، بو علم، بیر دیلین سؤز وارلیغینی اولوشدوران بیریم‌لری ایله اوغراشیر. بو بیریم‌لرین آنلام‌لارینی، بیربیرلریله ایلیشکی‌لرینی، زامان ایچینده یاشادیغی دییشیم و گلیشمه‌لری آراشدیران دیل‌بیلیمی‌نین دالی‌دیر. لئکسیکوگرافی‌نین قارشیلیغی اولاراق “سؤزلوک‌بیلیمی” تئرمینینی قوللانماق اولار، لئکسیکولو‌ژی‌نین قارشیلیغی اوچون ده “سؤزجوک‌بیلیمی”.