یازی قایدالارینی بیرلشدیرمک آماجی ایله آشاغیدا گئدن باخیش‌لاردا اؤته‌ری ال گزدیریلیر، باشلانغیجدا و سونونداکی تعارف‌لر سیلینیر.
_________________________
● سایین جواد زنجان یازیر:
از شما سوالي درباره زبان توركي دارم . اميدوارم جنابعالي ، كه از اساتيد شناخت شده و خلاق اين حوزه هستيد ، پاسخ دهيد.
مدتي است كه زبان و رسم الخط توركي آذربايجاني مورد استفاده در آذربايجان شمالي ذهن مرا مشغول كرده است. خواستم تا اين مورد را با شما هم در ميان بگذارم .خود بهتر از من ميدانيد كه در رسم الخط لاتين آذربايجان شمالي حرف Ə وجود دارد كه برابر با فتحه ما است. اما من به هيچ عنوان – هر قدر هم كه تلاش ميكنم – نميتوانم با اين حرف كنار بيايم . به نظر من اين حرف اصلا با حروف ديگر لاتين هماهنگ نيست مخصوصا اگر در ابتدا و يا انتهاي كلمه بيايد . (1- البته اگر كسي شك دارد بهتر است قلم به دست بگيرد و يك پاراگراف بنويسد. و همچنين اگر در آينده در آذربايجان جنوبي هم بخواهيم ، كه ناگزير بايد بخواهيم ، با حروف لاتين بنويسيم با توجه به نوع آموزش و سابقه حروف در ايران بي شك اكثريت با اين حرف ə مشكل خواهند داشت. 2-بگذريم از اينكه در كامپيوتر هم دچار مشكل مي شويم ) نمي دانم چرا در آذربايجان شمالي اين حرف را از رسم الخط كريل وارد لاتين كردند. حتي در جايي خواندم كه حرف ш را هم براي حرف ش از خط كريل برگزيده بودند كه بعدها با فشار توركيه به صورت Ş نوشتند . بهتر ميدانيد كه اگر فقط همين يك حرف نامتعارف ə را با حرف e جايگزين كنيم بسياري از كلمات آذربايجاني در نوشتن هم ، با كلمات توركيه دقيقا يكي خواهد شد. البته تنها رسم الخط نيست . گاهي كلماتي را به كار مي برند كه لااقل مي توانم بگويم من به عنوان يك آذربايجاني نمي پسندم . بگذاريد جمله اي را عيناً از آذربايجان شمالي بياورم:
Ənənəvi beynəlxalq kitab festivalı start götürdü
آيا به نظر شما بهتر نيست به جاي كلمات “بين الخالق” ،” فستيوال” ، “استارت گؤتوردو” از كلمات “اولوس‌لار آراسي “، “سرگي” و “باشلاندي” استفاده كنيم . و به جاي آن بنويسيم : عنعنوي اولوس‌لار آراسي كيتاب سرگيسي باشلاندي:
enenevi uluslararası kitab sergisi başlandı
تركيب “بين الخالق” و يا “استارت گؤتوردو” كه به وفور در آذربايجان شمالي مورد استفاده قرار ميگيرد را بمب اتم هم نميتواند تجزيه كند . و اين در حالي است كه ما كلمات بسيار زيبايي به جاي اين كلمات بيگانه ناهماهنگ با زبانمان داريم. البته اين تنها يك نمونه كوچك است .
در نوشته ها و رسانه هاي آذربايجان شمالي به وفور از كلمات عربي ، فارسي ، روسي و انگليسي غير متعارف و ناهماهنگ با توركي استفاده ميشود اما بسيار نادر است كه از كلمات توركي توركيه استفاده شود! براي نمونه برخي از كلمات غير توركي ناهماهنگ را آورده و داخل پرانتز معادل توركي آن را مي نويسم : طلبه (اؤيرنجي) – مكتب (اوخول) – طلبات (ايستك)- پايتاخت (باشكند) – خاريجي ، اجنبي (يابانجي/ ياد) – شيمال ، جنوب ، شرق ، غرب ( قوزئي ، گونئي ، دوغو ، باتي) – محاربه ، جنگ (ساواش) – متمادي (سوركلي)ــ صولح (باريش) – هلاك اولوب ( اؤلوب ، و … / جالب است اين كلمه را حتي براي شهداي خود هم استفاده ميكنند كه براي ما جنوبي ها خنده‌دار و باعث تاسف است) – گويا (سانكي ، دئمه‌لي) – مسكونلاشماق (يئرلشمك) – منبع (قايناق) – موقاويله (آنلاشم ) – بله ، هه ، هن (ائوئت) – نامزد (آداي) و ….
درست است كه كلمات داخل پارانتز از توركيه گرفته شده است، ولي مگر ريشه و مشتقات همين كلمات در توركي ما موجود نيست و مگر براي ما نامتعارف و بيگانه است؟ كه عده‌اي احتمالا خرده ميگيرند.
خود بهتر ميدانيد كه با اندكي اصلاح چه در رسم الخط و چه در كلمات مورد استفاده در آذربايجان به راحتي توركي آذربايجاني و استانبولي – بدون اينكه به مشكلي برخورد نماييم- به هم كاملا نزديك ميشوند. در ضمن به نظر من حرف خ هم با توركي ناهماهنگ است و جالب اينكه ما وقتي به آثار ادبي كلاسيك آذربايجان مثلا به كتاب دده قورقود نگاه ميكنيم كمتر ردي از حرف خ مي بينيم . و يا حتي در كمتر از 30 سال پيش مثلا در شماره هاي اوليه مجله وارليق اكثرا به جاي خ از ق همانند چوق ، يوق به جاي چوخ و يوخ استفاده شده است. اين در حالي است كه امروزه در آذريايجان شمالي حتي به جاي كلمات : آرشيو ، كر (گروه موسيقي)، تراكتور، قالي، كاراكتر و… از كلمات آرخيو، خور، تراختور، خالي، خاراكتر استفاده ميشود. (1- آيا اين به دليل نفوذ زبان زمخت روسي در توركي آذربايجان نيست؟ 2- در آذربايجان جنوبي كه وضع اسفبار است گلماخ ، گئتماخ ، خالخ و … البته مشكلات اين طرف به دليل نبود دولت ملي حكايت ديگري دارد. 3- و باز جالب اينكه در زبان رسمي و ادبي توركيه حرف خ وجود ندارد.)
در اين باره حرف بسيار است. استاد گرامي اگر ممكن است نظر خود را در اين باره – كه بيشتر شبيه درد دل شد – بگوييد و اينكه چرا در آذربايجان شمالي براي اصلاح و زيبا شدن توركي همتي و غيرتي، آنگونه كه در توركيه است، ديده نمي شود ؟
_________________________
● سایین الکا یازیر:
سیزین آذربایجان دیلینه ائتدییینیز بو گوزل قوللوغا گؤره تشکر ائدیریک. یادیزدان چیخماسین کی آز و قیسسا یازی و اونو گؤزل و شیرین یازماق هز زاددان یاخشی‌دیر. بیرده ممکن اولسا بعضی سوزلرین پارانتز آراسیندا معناسینی یازماق سیزدن بیزه بورج اولسون. ممکن اولان قده‌ر عرب دیلیندن آلینمیش سؤزلری ائله اولدوغو کیمی یازماق یاخشی اولار، بیز اونو اوخویاندا بیلریک نئجه تلفظ ائدک.
سون سؤزوم بو کی، بیزیم تورکجه‌میزده بعضی حرف‌لر کلمه‌دن حذف اولار. مثال اوچون “یالقان” بیزیم تورکجه‌ده “یالان” اولار. بو باعث اولوب آذربایجان تورکجه‌سی شیرین اولسون. سیزده بو قایدایا سعی ائدین رعایت ائده‌سیز. یاشاسین آذربایجان آنا یوردوم.
_________________________
● سایین هـ. یازیر:
اوچ ایل اؤنجه بو ده‌یرلی کیتابین [شعر وارلیغین ائوی‌دیر] تعریفینی ائشیتمیشدیم. آمما هر زمان تهرانداکی “اندیشه‌ی نو” یاییم ائویندن سوراقلاییردیم، “یئنی چاپی چیخماییب هله”دئییردیلر. بو گون بو خبری گؤردوم گئرچکدن سئویندیم، آمما نه یازیق کی، قاباغا گلن دوشنبه گئدیرم زیندانا و 3 ایل یولونو گؤزله‌دییم ایواز طاهانین شاهکارینی اوخوماغی باشارمایاجام.
_________________________
● ایواز طاها سایین هـ. به‌یین جاوابیندا یازیر:
سالام سایین بی! سایتیما قویدوغونوز کامئنت منی دریندن کده‌رلندیردی. ریجا ائدیرم کیم اولدوغونوزو ایمئیل آدرسیمه آچیقلایین. بیر ده اگر سرّ دئییلسه بویورون پروبلئم نه‌دیر؟ اومود ائدیرم بو دوستاقلیق مسئله‌سی قطعی اولماسین، آنجاق اگر قاچیلماز اولسا اؤز الیم‌له او قابیلسیز کیتابی سیزه چاتدیراجاغام.
درین سایقی ایله
_________________________
● سایین هادی یازیر:
کئشکه چنگیز آیتماتوفون “جمیله” آدلی رومانینی آذربایجان تورکجه‌سینه چئویره‌سینیز.
بیر ده من سیزین یازی‌لارینیز باره‌ده بیر آز اؤزآی افندی ایله موافقم. باخین سیزین یازی‌لارینیزین محتواسی ایجاب ائله‌ییر کی اؤزه‌ل اوخوجولارینیز اولسون. پس متنی عرب و فارسجا سؤزجوک‌لره بورومک (یا سیزین دیلینیزله دئسک، ساده لشدیرمک) نه‌یه لازیم؟
_________________________
● سایین اؤزآی یازیر:
چوخ گؤزل تورکچه یازدیغینیز یئرده هر کسین بیلدییی سؤزلر ین یئرینه عربجه- فارسجا سؤزلر قوللانیرسینیز! مثلن بو هؤروتده (متنده) «آنلاییش» یئرینه «ایصطیلاح»، «اؤزنه» یئرینه «فاعیل» «اؤنسَل» یئرینه «اوبیئکتیو» و بیر ده «آنجاق» یئرینه چوخ «آمما» یازیرسینیز. بوگونه قدر من آنلامیش دئییلم کی، بو «هابئله» نه دئمکدیر. منجه بو سؤز کؤکسوزدور.
_________________________
● ا.طاها سایین اؤزآی‌ین جاوابیندا یازیر:
دیققتینیزه گؤره سئوینیرم. یازی‌لاریمدا اورتا ساوادلی اوخوجونو گؤز اؤنونه آلیرام. هابئله[!] یازی‌لاردا گئدن بعضی دوغما سؤزلرین قاورانیلمازلیغیندان گیلئیله‌نن‌لر ده وار. “اؤزنه” سؤزونو آراسیرا “سؤبئکیت” یئرینه ایشله‌دیرم. لاکین “آنلاییش”ایصطیلاح”ین قارشیلیغی دئییل. اینگیلیسجه notion [یاناشما طرزی‌نین] قارشیلیغی‌دیر. رسمی دیلده اونو conception سؤزونون قارشیلیغی کیمی ده ایشله‌دیرلر. ایصطیلاح “تئریم و تئرمین”ین قارشیلیغی‌دیر. “اؤنسل” سؤزو ایسه a priory [تجروبه‌ـ‌اؤنجه‌سی] تئرمینی‌نین قارشیلیغی‌دیر. اویئکتیو “نسنل” دئمکدیر، بونو دا ایشلتمیشم. “هابئله”نین قایناغینا گلدیکده شوبهه ائتمه‌ییمیزه دیمز، دیلده چوخ دا قایناق اؤزلمی داشیمامالیییق. آمما اونون حاققیندا داها دقیق بیلگینیز وارسا اوخولارلا بؤلوشون لوطفن.
سایقی‌لارلا
_________________________
● سایین “دوست” یازیر:
حیدر دارانلی اولدوقجا ایلگینج بیر نکته‌یه بارماق باساراق دئییر کی، “واللاهی بیلمیرم هله سویو یوخ، یولو یوخ، برقی تلفونو یوخ… اوزاق بیر کنده بو “آب آشامیدنی” سؤزجویو نه جور و هاردان گئدیب چاتیب؟”!
گئرچکدن ده دوشوندوروجو دور، آمما بو سورونون جاوابی ایچه‌ریسینده گیزلیدیر. بو ساختا و خسته‌لیک‌لی دیل هاردان و نه جور سیزیب سوخولوبدورسا دیلیمیزه، شیفاهی و یازیلی ساغلام دیلیمیز ده ائله همن باجادان گیرمه‌لی. بو ایسه، هله‌لیک اولاناق دیشی، فانتاستیک چالارلی بیر آرزو کیمی‌دیر. هرکس پایینا دوشه‌نی آنلامالی و یاپمالی‌دیر منجه.
_________________________
● محمد گرامی می‌نویسد:
سلام وبلاگ بسيار خوبي داري. درسته که زبان مادری ام را به زحمت میخونم. اما تلاش میکنم هر روز تمرین کنم. از زمانی که طرفداران تیم تراکتور یا به قول تبریزی ها تیرختور در مقابل طرفداران تیم استقلال با آن شکوه قرار گرفتند فهمیدم چی بی چی هست. سایت شما را یکی از دوستان معرفی کرد به نظر او درست ترین ترکی را اینجا میتونم بخوانم. این نظر چه قدر صحیحه؟ اما نگارش شما خیلی مشکله و هرچه میخونم خوب راه نمیافتم به نظر شما چکار کنم؟
_________________________
● سایین حیدر دارانلی یازیر:
من بو گون چوخ سئوینیرم کی، بیر سورغو اورتایا آتدیم، مختلیف فیکیرلر الده ائده بیلدیم . چوخ‌لاری بو سورغویا قاریشیب بعضن سایین سما کیمی اؤز فیکیرلرینی جاواب اولاراق یازدیلار دا. تکی بئله فیکیر پایلاشماغیمیزین داوامی اولسون!.
آمما من بیر قایدادا یازماغیمیزی طلب ائتمکدن بیر هدفیم واردیر کی سویله‌یه‌جه‌یم. بو گون چوخ تاسوفله دئیه بیله‌رم کی، تورکجه دانیشیق دیلیمیزی الدن وئرمیشیک، تکجه هر جومله‌نین باشیندا بیر فعل قالیب! تبریز “سهند” تئلئویزیا کانالیندا گؤزل بیر آدی داشییان وئرلیش وار: “بیزیم کند”. من هر زامان بو وئرلیشی ابزله‌ییرم کی مختلیف کندلردن یایلیر، هر کندین کوتله‌سی گلیب اؤز کندلرینده ا ولان پروبلم‌لردن سوز آچیرلار. آمما یاندیریجیسی نئجه قونوشمالاری‌دیر. اؤرنک اولاراق بیری دئییر (بیزیم مشکولوموز آب آشامیدنی‌دیر.) من واللاهی بیلمیرم هله سویو یوخ- یولویوخ – برقی یوخ – تلفونی یوخ… اوزاق بیر کنده بو “آب آشامیدنی” سؤجویو نه جور و هاردان گئدیب چاتیب. بس ایچمه‌لی سو نه اولوب؟! فاتحه !! بوردادیر کی، یازی‌لاریمیزی بیر قایدادا دوزگون یازماغیمیز گرک‌لی اولور تا بیر گون بیر تورک اوغلو یا قیزی ایسته‌دییی بیلسین “آب آشامیدنی”نین تورکجه آنلامینی بیلمک ایسته‌سه آوارا قالماسین و بیر کیتابدا اونا جاواب تاپا بیلسین.
ایندیکی شیفاهی و دانیشیق باخیمیندان دیلیمیزی الدن وئرمیشیک و بوتون رادیو وتئلئویزیون وئرلیش‌لری بو یولدا بیزه تام گوجله یاردیم ائدیب‌لر و هم ده ائدیرلر بیز نه ایش گورمه‌لیییک؟ دوز اؤیره‌نیب ودوز یازماقدان باشقا بیر یول قالیر می؟!
_________________________
● ایواز طاها سایین ذوقی‌یه جاواب اولاراق یازیر:
1ـ بیز باجاردیقجا اورتاق تورک دیلینه قورشانمالی، آمما بیرینجی نؤوبه‌ده آذربایجان تورکجه‌سینی دیرچلتمه‌لیییک. من اؤزوم تورکجه‌میزی زده‌له‌مه‌مک شرطی ایله اورتاق تورکجه‌یه یاخینلاشماق ایسته‌ییرم. سورونون گولونج طرفی وار: بعضن اؤز دیلیمیزده دوزگون جومله قورا بیلمه‌ین بیریسی اورتاق تورکجه‌ده یازدیغینی گومان ائدیر.
2ـ فعل‌لردن گئنه بولا یارارلانماغی “دده قورقودا” بورجلویام. سویله‌دینیز “اورخون یازیت‌لاری، تورفان ال‌یازمالاری، قوتادغو بیلیک، دیوان لغات الترک، آلتون یاروق” کیمی اثرلر سؤزجوک و یازی طرزی باخیمیندان توکنمز خزینه‌دیر. آنجاق بو گونکو احتیاجیمیزی سؤزلرین تاریخی گلیشیمینه زورلا یوک‌له‌مه‌لیییک. بو خزینه‌لرله اوستا دوزگون یاخشی تانیش‌دیر، سایین بیات و سایین سولئیمان‌اوغلو ایسه اونلاردان یاخشی فایدالانیرلار. اونلارا بو خصوصدا غیبطه ائدیرم.
3- بوندا بؤیوک ایمکان وار. آنجاق اوردان آلینان هر بیر سؤزجوک دیلیمیزین جوغرافییاسیندا اؤز یئرینی تاپمالی‌دیر. سؤزلویو قاباغیمیزا قویوب هانسی‌سا “قاورام”ـا سؤزجوک آختارماق‌لا ایش بیتمیر. دیلیمیزین چالارینا رعایت ائتمک گره‌کیر. یوخسا دیلیمیزی فارسجانین گراماتیکاسی اساسیندا ایستانبول تورکجه‌سی‌نین سؤزلرییله یازاجاغیق!
4- گونئی آذربایجان یازار و شاعیرلری‌نین قونداردیغی سؤزجوک‌لرین سیناغینا گلدیکده هله‌لیک قیسا یولوموز یوخدور. بونا قوروم ایسته‌ییر. بیر یئره توپلاشماغیمیز ایسه هم سیاست آدام‌لارینی قیجیقلاندیریر، هم ده اؤزوموز دوشونجه آلیش وئریشینه خور باخیریق. چاره هله‌لیک فردی آیدینلاتما، قارشیلیقلی تنقیدلرده‌دیر. تنقیدین قورتولوشچو گوجونه اینانمالیییق. آراشدیرما و تنقید مدرن دونیانین اؤزه‌للییی‌دیر.
5ـ “نئجه یازاق”ین تکنیکی ایش‌لری قالیر. ارشاد ناضیرلیی‌نین ایملامیزدا مداخیله‌سی الیمی سویودوب. چونکی بو کیتابدا اساسن سؤزجوک‌لرین نئجه یازیلیشی دارتیشما مؤوضوعسودور. کیتاب یئنی گؤتوروشه اویغون بوراخیلیرسا اؤز آنلامینی ایتیریر. بونا چیخیش یولو آختاریرام.
سوندا سایین آراز اوغلونون ایشاره ائتدییی مسئله باره‌سینده دئمه‌لییم که بئله بیر حرکت‌لر عقلانیتین گلیشمه‌سینه مانعه تؤره‌تدیکلری اوچون خسته‌لیک حالینا گلمیشدیر. بو، یالنیز فردی سویه‌ده نیفرتین فورانی دئییل. قوزئی آذربایجاندا دوشونجه‌نی آیاقلامیش متدولوژی‌نین داوامی‌دیر. بیز آنجاق بو مرحله‌نی آشماق‌لا مدنیت سویه‌سینه قالخا بیله‌ریک. بئله بیر داورانیش‌لارا رادیکال تپکی گؤسترمه‌سک تفککوردن آنجاق بیر قورو آد قالاجاق.
سایقی‌لارلا
_________________________
● سایین ذوقی یازیر:
سیزین [“تاريخي سيناقدان ایندیکی دوروما” باشلیقلی] مقاله‌نیزی اوخویار کن بیر نئچه سورغو قیغیلجیمی ذهنمه گلدی کی، ایجازه‌نیزله سیزدن سوروشماق ایسته‌ییرم:
1. تورک دیلی‌نین چئشیدلی دئییم‌لری، اویغور-چاغاتی لهجه‌سیندن توتدو آنادولو تورکجه‌سینه کیمی، بیر نئچه دیل‌دن داها آرتیق ائتکی‌لنمیشلر. عربجه، فارسجا و روسجا بو دیل‌لرین داها باشدا گئد‌نی‌دیر. بو دیل‌لردن گلن سؤزجوک‌لرین بیر چوخو بوتون تورک لهجه‌لرینده اورتاق اولاراق قوللانیلیر. بئله کی آلتی جیلدلیک “آذربایجان ایضاحلی لوغتی” ایله “ئویغور تیلی یئزاهلیق لوغتی”لرینی توتوشدوردوقدا، اولدوقجا یابانچی اورتاق سؤزجوک‌لرله اوزله‌شیریک. سیزجه تورک دیلی‌نین ساغلام بیر دوروما یئتیرمه‌یه اورتادا بیر ایش‌بیرلیگی یارانا بیلر (لهجه اؤزه‌للیک‌لرینی قورویاراق) یوخسا آذربایجان، اویغور، اؤزبک و … دیل‌بیلگه‌لری یالنیز اؤز لهجه‌لرینی آریندیرمالی‌دیرلار. سؤزون قیساسی، تورک لهجه‌لرینی یاخینلاشدیرماق آماجیلا گئدن ایصلاحاتا نئجه باخیرسینیز؟.
2. تورک‌دیلی‌نین داها اسکی و تمل اثرلری یعنی اورخون یازیت‌لاری، تورفان ال‌یازمالاری، قوتادغو بیلیک، دیوان لغات الترک، آلتون یاروق و … نه قدر گوه‌نیلیر و دایانا بیله‌جه‌ییمیز سؤزجوک و دیل و قرامئر قایناغی اولا بیلر؟
3. تورکجه‌سی‌نین گلیشدییی و گونوموزده‌کی ایستانبول تورکجه‌سی‌نین یئتیشدییی سؤزجوک و دئییم خزینه‌سیندن نه قده‌ر قوللانماق لازیم‌دیر؟
4. گونئی آذربایجان یازار و شاعیرلری‌نین اورتایا قویدوغو و اولدوشدوردوغو یئرلی یوخسا ساختا سؤزجوک‌لرین داها آرتیق قوللانیلماغا گلمه‌سی اوچون، هانسی بیر سیناقدان کئچمه‌لی‌دیر؟
5. سیزین بئش جیلدلیک “نئجه یازاق” آدلی اثرینیزین قالان جیلدلری، یوخسا کامل مجلدی نه زامان چاپ اولاجاق‌دیر؟!
سوندا سایین “آراز اوغلو” جناب‌لاری اشاره ائتدییی گوناز تی‌وی ده گئدن سؤزلره گؤره ده فقط دئیه بیله‌رم کی متأسفم. من باشا دوشه بیلمیرم کی ائله بیر تئلویزیادا بئله بیر بحث‌لر، نه آماجلا طرح اولونور؟ منجه بئله بیر سؤزلره سیزین یانیت دئیه، واخت آییرماغینیزا هئچ گره‌ک یوخدور. دریندن باخیلیرسا، سیزین ائله یالنیز بو علمی مقاله‌نیز بوتون او سؤزلرین جاوابی‌دیر. ایراندا تورک ژورنالیسمی سیزله تانینیر و یول ایله یارپاق أن گلیشمیش اؤرنک‌لریمیزدیرلر و سیز اولماسایدینیز بیر چوخو آذربایجان قزئته‌چیلیبی نه اولدوغونو باشا دوشمزدیرلر. دئمک آذربایجان دیلی‌نین گلیشمه‌سینه گؤستردیبینیز چابالار و اونون ائتکی‌لری هامییا آیدین‌دیر و ائله بوندان دولایی معروض قالدیغینیز تضییقات‌لارا و محرومیت‌لر بیلمیرم بیرسیرا دوست‌لارین گؤزونه نییه گلمیر. نه‌سه، زامان گئدیشی اؤزو بیر چوخ سورولاری یانیت‌لایاجاق. او یانیت‌لاری بوش وئرین لوطفن، مومکونسه بیر قهوه یوخسا ساده‌جه بیر نسکافه ایچین و منیم بو ساده سؤال‌لاریمی یانیتلایین. یانیتلایینیز لوطفن!