بئش ایل گؤزلریمیزی یول‌لارا زیلله‌دیکدن سونرا، سانکی بیر داها دونیایا گؤز آچیریق. تکلیف ائتدیییمیز آدلارین ایچیندن بیر آد چیخیر: «یارپاق». اینجه، یوموشاق، بلکه ده یاشیل بیر آد.*
□
قدرینی بیلن اولسایدی، بئش ایل بیر عؤمور ساییلا بیلردی. آمما بیلن اولمادی. بئش ایل بوندان اؤنجه نشرینه جان آتدیغیم بیر قزئتین یاییلماسینا یئنی‌جه اذن وئریلدی. سونرا گئجیکمه‌دن قول‌لاریمیزی چیرمالاییب، کؤهنه یولداش‌لاری آراییب آختارماغا باشلادیق، اونلارلا یاناشی یئنی آرخاداش‌لار تاپدیق.
گوجوموز یئتسه، یئنه ده یئنی بیر یول آچماق ایسته‌ییریک. بو آختاریشدا غریبه بیر حیسسه قاپیلیرام. بیرینجی دؤنه «یول» درگی‌سی‌نین نشرینه حاضیرلیق گؤره‌رکن، و اونون یولا دوشه‌جه‌یینه اومید بسله‌یرکن، بئله بیر ضدیتلی حیسسه قاپیلمیشدیم: اضطیراب ایچینده آز قالا بوغولان یئنی بیر سیناغین سئوینجی. بو آجی ـ شیرین دویغو، اورادان ایره‌لی گلیر کی، «یالان دانیشاندا میللتین آجیغی گلیر، دوز دانیشاندا ایسه قودرتین.» آمما قودرتین گؤزوندن اوغورلانماق مومکون اولورسا دا، کوتله‌دن گیزلنمک یالنیز غریبه وارلیق‌لارین الیندن گلیر. دئمک یئنه ده یازیچی سؤزون تام آنلامیندا اؤز یوردوندا غریب انسانا بنزه‌ییر. چونکی کؤهنه آذربایجانلی اورخان دئمیشکن بو میللتی اؤیورسن ایچیندن میف [افسانه] چیخیر، دؤیورسن تحقیر.
□
ایش اورا گتیریب چیخاریر کی، او قده‌ر ده یالان سؤیله‌مه‌یی باجارمایان یازیچی، میللت‌له قودرت آراسینداکی قیل کؤرپوسوندن کئچمه‌لی اولور. ائله بیر کؤرپو کی، بیر دفعه ده یاری «یول»دا اونون اوزه‌ریندن اوچدوق. هارا؟ آنا آخماتووانین شعرینی ترننوم ائده‌رک تپه‌سی اوسته اونوتقانلیق دونیاسینا:
«اوزون ایل‌لر اؤتورکن آیریلدیق
داها سؤیله‌مه‌یه نه‌ییمیز وار کی،
ایندی هر ایکی‌سی منیم‌دیر:
آزادلیق سویوقلوغو اوره‌ییم‌ده
و گوموش تاج باشیم‌دا.»
□
«یول» و «یارپاق» آراسینداکی زامان اوچورومو، ایل‌لرین سایی ایله اؤلچولوکده او قده‌ر ده گئنیش دئییل. لاکین بو قیسا زامان کسییی، اجتماعی گئدیش‌لر باخیمیندان کؤکلو دییشیکلیکلرله سئچیلیر. اگر 90ـ جی اون‌ایللییین باشلانغیجیندا آنجاق «وارلیق»، «یول»، و «ایسلامی بیرلیک» چیخیردیسا، ایندی دیلیمیزده بوللو درگی، هفته‌لیک‌لر، اؤزللیک‌له اؤیرنجی نشریه‌لری ایشیق اوزو گؤرور. او ایل‌لر بیر چوخ مسئله‌لرین قویولوشو یاساق ایدی‌سا، ایندی بیر چوخ مسئله‌لر اؤز تونوخولمازلیغینی ایتیرمیش‌‌لر. نه یازیق کی، بو ایره‌لی‌له‌ییش ایندی‌کی معیار دیلین گوجله‌نیب، گئنیشلنمه‌سینه گؤزه چارپار قده‌ر کؤمک گؤسترمه‌میشدی.
اوزون مدت دیلده‌کی «وارلیق» گله‌نه‌یی اولماسایدی، چوخ گومان کی، بو یئنی گیریشیم‌لر ده چتین‌لیک‌لر بورولقانیندا بوغولوب گئده‌جکدی. بیز وارلیق تجروبه‌سینه درین ایستک و سایقی ایله یاناشماغیمیزلا برابر، هم «یول»دا، هم ده «یارپاق»دا یئنییئنی اوخوجولار آختارماق ایستردیک. بو نشریه‌لرین چیخماق عرفه‌سینده آپاردیغیم مصلحت‌لشمه‌لردن آیدین اولموش‌دور کی، بو هئچ ده آسانلیق‌لا گئرچک‌لشه‌جک بیر دیلک دئییلمیش. بو ساده و اؤنملی دیله‌یین، یعنی آذربایجان دیلی‌نین اوخوجو دایره‌سینی فارسجا اوخوموش سویداش‌لاریمیز آراسیندا گئنیش‌لندیرمه‌یین ایلکین شرط‌لری داغ کیمی اؤنوموزده دورور. چونکی یئنی اوخوجو آختارماق، ایسته‌نیلن اوخوجونون دیلی ایله یازیب یاراتماق دئمک‌دیر. نه یازیق کی، بو آغیر یوکو تک‌باشینا داشیماغا بیزیم اینجه چیینیمیز دوروش گتیره بیلمیر.
□
یئنی اوخوجو آختارماق، ائله بیر اوخوجون دیلی ایله یازیب پوزماق دئمک‌دیر. بو نئجه و هانسی یول‌لا باش توتا بیلر؟ بو سورغونون جاوابی اولاراق بیر گونون ایچینده اوچ باخیش‌لا اوزله‌شیرم:
1ـ بیرینجی باخیش عربجه، فارسجا و باشقا دیل‌لردن آلینما سؤزلرین یازیلماسینی فارس دیلینده اولدوغو کیمی تکلیف ائدیر. اوسته‌لیک، سؤزلرین دییشیک شکیل‌ده یازیلماسینا قارشی چیخیر. اؤرنه‌یین، بونلارین فیکرینجه، «توسعه» سؤزونون یئرینه «انکشاف»، و «مسیحییت»ین یئرینه ایسه «خریستانلیق» سؤزوندن یارارلانماق اولدوقجا گولونجدور، یئرسیز بیر آددیم‌دیر. و «ساعات» کیمی سؤزلر فارسجادا اولدوغو کیمی «ساعت» یازیلمالی‌دیر.
2ـ ایکینجی مصلحته گؤره، آذربایجان جمهوریتینده گلیشمیش معیار دیلی اساس توتاراق سؤزلر و دئییم‌لری یازیب ایشلتمه‌لی‌ییک: اینتئنسیولشدیرمک، موکافات (جایزه)، باش‌رئداکتور (باش‌یازار)، پروتئکتانتیزم (پروتئستانتیزم)، تشبث، امریکا بیرلشمیش شتات‌لاری، ایش‌گوذار، گمراه (ساغلام)، سوبئستانسیا (جوهر)، کاتئقوریا (مقوله).
3ـ اوچونجو مصلحت تمیز آذربایجان دیلینجه یازماغی جوشقونلوق‌لا ایره‌لی سورور. اؤرنه‌یین، «موعاصر» سؤزونون یئرینه «چاغداش»دان فایدالانماغیمیزی و «بؤحران»ین عوضینه «گرگین‌لیک» سؤزجویونو ایشلتمه‌ییمیزی وورغولاییر.
اگر بیرینجی واریانت دیلیمیزین زنگینلشمه‌سینده اؤنملی رول اویناماسا دا، بو اوچونجو تکلیف اوزه‌رینده داها آرتیق دایانمالی‌ییق. دیلیمیزی یابانجی دیللرین گراماتیک ائتکیسیندن قوروماق و اونو اؤزگه سؤزجوک‌لردن تمیزله‌مک بیزیم باشلیجا بورجوموزدور. آنجاق بو دیلک هئچ ده بیزیم اوچونجو تکلیفی بوتونلوک‌له منیمسه‌مه‌ییمیز آنلامیندا دئییل. یئنی اوخوجولارین ایستک‌لرینی نظره آلاراق، اوچونجو تکلیف باشدا اولماق‌لا، ایکینجی واریانتین مثبت یؤن‌لریندن فایدالانماغی مقصده اویغون گؤروروک. آمما بیز بو ایشین عؤهده‌سیندن نئجه گلمک ایسته‌ییریک؟
هر شئیدن اؤنجه دیلیمیزین داها آرتیق دیرچه‌لیشی اوغروندا آتیلاجاق هر آددیمی دوزگون گراماتیک قایدالار چرچیوه‌سینده گؤرمک ایسته‌ییریک. دیلیمیزه کسکین ضربه، باشقا دیللرین گراماتیکاسی‌نین اوستونلویو حسابینا ائندیریلمیشدی. بونا گؤره، بیز آذربایجانین علمی دایره‌لرینده الده ائدیلمیش گراماتیک اوغورلارا گؤز یوما بیلمه‌ریک. بیز اؤتن یوز ایللیکده گلیشیشیب دقیقلشمیش گراماتیکانی منیمسه‌مه‌لی‌ییک. بو، یان کئچیلمز بیر آماج‌دیر.
آمما سؤز احتیاط‌لارینا گلدیکده، بوردا چئشیدلی مولاحیظه‌لر ایره‌لی گلیر. چونکی یازیچی‌لاریمیز بو اؤنملی مسئله‌یه آیری آیری گؤزلوک‌لر آرخاسیندان باخیرلار. بیر یاندان روس، فارس، عرب و لاتین دیل‌لریندن گلمه سؤزجوک‌لر، دوغما سؤزلری دیلیمیزین اونودولموش کونج‌لرینه سیخناییر، او بیری یاندان ایسه ایچینده هئچ بیر یابانجی سؤزجوک بولونمایان دیل، رئال گؤرونمور. چونکی، هر بیر دیل اؤزگه دیل‌لرله آلیش ـ وئریش یولو ایله چیچکله‌نیر. اوسته‌لیک، دیلیمیزی یابانجی سؤزلردن تمیزله‌مک باشلانغیجدا گؤروندویونه رغمن، داها چتین و مرکب بیر گئدیش اثناسیندا گئرچک‌له‌شه بیلر. اوزون ایل‌لر بویو نسیلدن نسیله، مکتب‌لردن قووولموش دیلیمیزده، بیر چوخ آنلام‌لاری هله اؤزگه دیل‌لردن آلینما سؤزلرله ایفاده ائتمه‌لی‌ییک. چونکی بوندان چکیندیکده، فارسجا یازیب یاراتمیش اوخوجو کوتله‌سیله، ایلیشگی‌لریمیز قورولمایاجاق.
اوچونجو تکلیفه گؤره، بیز دیلیمیزین قاپی ـ باجالارینی اؤزگه سؤزلرین اوزونه باغلاییب، گره‌کلی آن‌لاردا لازیمی سؤزلر قوندارمالی‌لییق. بعضی‌لرینه گؤره بو سؤزلری تورک دیلی‌نین کئچمیشیندن و یا آیری قول‌لاریندان آختاریب، تورکجهمیزده منیمسه‌مه‌لی‌ییک. دوغرودور، باشقا دیللرین آمانسیز یوروشونه معروض قالمیش آذربایجان تورکجه‌سینی هاچانسا بول بول یاد سوزجوک‌لردن تمیزله‌مه‌لی‌ییک. لاکین، بعضی یئنی یازیچی‌لارین آراسیندا یاییلمیش بو چؤزوم یولونون چاتیشمامازلیق‌لاری واردیر. بونلارین باشلیجا سببی دیلیمیزی یئتیرینجه اؤیرنمه‌دن، اوندا اصلاحات آپارماق هوسی‌دیر. آیدین‌دیر کی، دیلده یاراناجاق هر بیر دییشیک‌لیک، هر شئیدن اؤنجه بؤیوک بیلیک، یازیچی‌لیق باجاریقی و دیلچی‌لیک قایدالارینا تانیشلیق طلب ائدیر. بونا گؤره بعضی یازیچی‌لارین دیلیمیزی اؤزگه‌نین ائتکیسیندن قوروماسی، نه قده‌ر قودسال اولسا دا، یئنی ـ یئنی یانیلیشلیق‌لار گتیریر. یالان اولماسین بعضن ائله آدام‌لارا توش گلیریک کی، اؤزه‌ل و آنلاشیلماز بیر دیلده یازیب یاراتماغا جان آتیرلار. من بیلمیرم یازی‌سی‌نین هئچ بیر جومله‌سینده «سس اویغونلوغو» کیمی ساده بیر قایدایا رعایت ائده بیلمه‌ین یازیچی، دیلده دییشیک‌لیک آپارماغا نه قده‌ر حاقلی‌دیر؟ ماراقلی‌سی بودور کی، بونلار باشقا دیللرین گراماتیکاسی اساسیندا یازاراق، اوچ ـ بئش آذربایجانجا قونداریلمیش سؤزلرله سانکی دیلیمیزی تمیزله‌مک ایسته‌ییرلر. بو آخین هئچ ده سئیرک و آز ساییلی آدام‌لارا عاید دئییل، گئنیش یاییلمیش بیر یؤنه‌لیش‌دیر. یئنه ده وورغولاییرام کی، دیلده هر بیر دییشیک‌لیک آپارماق، دیل‌له اطرافلی و درین تانیشلیقدان سونرا باش توتمالی‌دیر. هر بیر یئنی سؤز، یئنی دئییم ایلک نؤوبه‌ده سئچکین‌لر سوزگجیندن کئچمه‌لی، سونرا کوتلهنین ذؤوقو ایشیغیندا سینانمالی‌دیر. سؤزجوک یانلیش و یئترسیز قونداریلیرسا، دیلین اؤزولونده آخان مضمون و مصداق چارپازلیغی پوزولاجاق‌دیر.
اوسته‌لیک، اوخوجو هر بیر یازیدان نه‌سه اؤیرنمک ایسته‌ییر. بونون اوچون قوندارما سؤزلر زامان سوره‌سینده گئتدیکجه دیله آشیلانمالی‌دیر. باشقا سؤزله، بیز یئنییئنی اوخوجولارلا دانیشیغا گیریشمه‌لی‌ییک‌سه، بو آنجاق قارشیلیق‌لی دوشونجه چرچیوه‌سینده گئرچکلشه بیلر. قارشیلیق‌لی دوشونجه ایسه، ایکی طرفین باشا دوشه‌جک‌لری کونکرئت سؤزجوک‌لرله دوغرولاجاق‌دیر. آذربایجان تورکجه‌سینده قونداریلمیش سؤزلر دیلین گراماتیکاسینا اویغون یارانمالی‌دیر.
□
یاشاییشیمدا اوغورلو تجروبه‌لریمین یاری یولدا قالماسینا آلیشسام دا، یئنه ده ایستکلی قلمداش‌لارین اوزاداجاق‌لاری ال‌لرینه گووه‌نیرم. بئش ایل گؤزلریمی کیتاب یوکلو کروان‌لارین گلیشینه زیلله‌سم ده، صبریم توکنمه‌میشدی. بونا اینانیرام کی، بیز هله ده دونیایا گؤز آچیریق.