ایواز طاهانین آنلام درگیسینه وئردییی موًصاحیبه
ــ کیمی یازار و شاعیرلریمیز آذربایجان رئسپوبلیکاسی‌نین رسمی دیلی اوْلان “آذربایجانجا” و یا “آذربایجان دیلی”نی اؤزلری اوًچون اورنک آلیب، اوْ اوًسلوبدا یازماغا چالیشیرلار. آذربایجانجانین سوْرون‌لاری و أکسیکلیک‌لری و بو دیلین توًرکجه‌میزه اوْلومسوز ائتکی‌لری حاققیندا دوشونجه و گؤروش‌لرینیزی اؤیرنمک ایستردیک.
ــ منجه بو سوالدا بیر اؤن‌سانیم [پیش‌فرض] وار: آذربایجان جومهوریتینده‌کی دیلین گوًنئی معیار دیلینه منفی ائتکی‌لری. بیرینجیسی، من بونونلا راضیلاشمیرام. ایشاره‌نیز منیم بیر مقاله‌‌مه‌دیرسه، اوردا سؤزومون جانی بو دئییل. “نه جالاق دیل، نه ده دیل تملچیلییی” باشلیقلی او مقاله‌ده، آنلامی ایستئحصال ائدن قورولوش‌لار [ساختارلار] و سؤیلم‌لر مسئله‌سینه توخونموشام. اؤزه‌للیک‌له، تفککور دیلینده‌کی چاتیشمازلیق‌لارا ایشاره ائتمیشم، بیر ده دیلین آلت‌پاپسینداکی پروبلئم‌لردن گئنیش سؤز آچمیشام. بوردا اونلاری بیرداها تکرار ائتمک ایسته‌میرم. لاکین بئله‌جه آنالیزلردن نتیجه آلیب یوخاریداکی اؤن‌سانیما واریلماسینی ایسته‌مزدیم. ایکینجیسی، آذربایجان جومهوریتینده‌کی رسمی دیلین آدی باره‌سینده‌کی دارتیشمالار بیزی همین دیلله قارشی قارشییا قوْیمامالی‌دیر. چوًنکی بیرچوْخ سیاسی-ایجتیماعی کسیم‌لر بو دیلی “آذربایجانجا” دئییل، “آذربایجان توًرکجه‌سی” سسلندیریرلر. اونوتمایالیم کی، آذربایجان توًرکجه‌سی حسن‌بی ضردابی‌دن باشلامیش سوره‌ک‌لی چیچکلنه‌رک رسمی دیله چئوریلمه‌سه‌یدی گونئیده دیلی قوْروماق چوْخ چتین اولاجاقدی.
منجه عمومی و عادی یازی احتیاج‌لاری باخیمیندان آذربایجان توًرکجه‌سی‌نین گراماتیکاسیندا بؤیوک چاتیشمازلیق یوخدور. شعر دیلینده ده درین سورون یوخ، نثره گلدیکده ایسه آخیجی بیر دیل وار. آذربایجان توًرکجه‌سینده بدیعی نثر اوخوماق ایسته‌ین‌لره من همیشه اوچ روماندان آد آپارمیشام “دلی کوْر”، “کؤچ” و “قتل گونو” بونلارین دیلینده سورون یوخ، پروبلئم وارسا تحکیه اوسلوبوندا‌دیر. بئله‌جه أثرلری اوخوماق گره‌کیر. نه یازیق کی، رسمی دیله منفی باخیشدان دولایی بعضی گونئی یازارلاری او دیلده یاخشی اوخومورلار. منجه، گونئیده قوزئیی یاخشیجا اوخومایان یازلارلارین دیلینده ساغالماز بیر چاتیشمازلیق وار.
اعتیراف ائدیرم کی، رسمی آذربایجان توًرکجه‌سی تمیز بیر دیل اولسایدی منیم کیمی آدام‌لارین دیلله اوغراشماقدا زحمت‌لری خئیلک آزالاردی. آمما بونا یاس توتوب آغلاماغا گره‌ک یوخ. گونئیین باشلیجا مسئله‌سی سیاستین بیزه تحمیل ائتدییی دیل‌ساوادسیزلیغی‌دیر. بئله بیر اورتامدا بیردن‌بیره آییلیب مؤوجود معیار دیله آرخا چئویرمه‌یین معناسی یوخدور. دیلین یارالارینی ساغالتماق اوچون اونونلا سئویشمک لازیم‌دیر. بوندان سونرادیر کی، اونون یاناغیندان سؤزولمکده اولان گؤزیاش‌لارینی سیلمک اولار. بو سئویشمه ألبته اوزون سورمه‌لی‌دیر. زیرا ایلک وورغونلوقدا اونون اوزونده‌کی خالی گؤرمک اولماز. بو مرحله‌نی آرخادا قویدوقدان سونرا اونون عئیب‌لرینی آختارماق منطیقی ساییلا بیلر. بونون اوچون دیلی اؤیره‌نمه‌دن اونو تنقیدی اوسلوب‌لا یازماغا قورشانماق فاجیعه‌دیر.
سؤزومون جانی بودور: بیلیریک رسمی معیار دیلده أن بؤیوک چاتیشمازلیق دخیل سؤزلردیر، اوسته گل دیلین باغیمسیزلیق‌اؤنجه‌سی دؤنمه اویغون بیچیمده گلیشمه‌سینی. لاکین دیلله یئترینجه تانیش اولمایان اینسان‌لار درحال معیار دیل باره‌سینده ایدئال آختاریشلی دارتیشمالاردان یان کئچمه‌لی‌دیرلر. اونلارین قارشیسیندا اوچ سئچه‌نک وار. بیرینجیسی آذربایجان جومهوریتینده‌کی رسمی دیلده یازماق، ایکینجیسی ایستانبول توًرکجه‌سینده یازماق، اوچونجوسو ایسه، فورمالاشماسیندا منیم ده آز چوخ رول اوینادیغیم گونئی توًرکجه‌سینده یازماق. گونئی شیوه‌سی دئدیکده بوردا سؤز باشقا بیر گراماتیکادان گئتمیر. گونئیلی قوزئیلی اوْلاراق گراماتیکالار بیردیر، صؤحبت ایصطیلارح‌لار و سؤزجوک‌لرین روس، عرب و فارس دیل‌لری‌نین ائگه‌منلیک بوْیوندورغوندان قورتولماسیندان گئدیر. (بو اوًچونجوسونون قارانلیق یؤن‌لری وار، بو حاقدا باشقا بیر فورصت‌ده گئنیش دانیشاجاغام.)
قوزئی دیلی‌نین یابانچی سؤزجوک ائگه‌منلیییندن [هژمونیسیندن] قورتولماسی‌نین یوْلو، ألیمیزه کئچن سؤزلوک‌لری ألک-ولک ائتمک دئییل. یابانجی سؤزجوک‌لرین قارشیلیغی اوْلاراق دوْغما یانلیش‌لار قوْندارماق‌لا، دیلی تمیزه چیخارماق اوْلاسی دئییل. سؤزجوک‌لرله اوْیناماق چتین ایش دئییل. هر کس ایسته‌دییی یابانجی سؤزجویه ایسته‌نیلن سؤزلوک‌لردن قارشیلیق تاپا بیلر. لاکین باشقا سؤزلرله اویوم ایچینده اوْلمایاراق بیردن بیره جوًمله اوْرتاسینا قوْنموش سؤزجوک، معنا پازئلینی یئترینجه دوْلدورا بیلمز. هر سؤزجویون دیل جوْغرافییاسیندا بللی یئری، چالاری و قوْنومو وار. اوًسته‌لیک، سؤزجوک‌لرین تک‌لیکده ذاتی آنلام‌لاری یوْخ‌دور. سؤزجوک‌لر آیری‌لاری ایله یان یانا اوتوردوقلاریندان آنلام قازانیرلار. بونا أساسن هر بیر سؤزجویو هانسیسا جوًمله‌نین ایچیندن چکیب چخاریب اوْنون یئرینه باشقا سؤزجوک سوْخوشدورماقدا حاقلی دئییلک.
بو چاتیشمازلیغی اؤزه‌للیک‌له آنادولو توًرکجه‌سیندن منیسمه‌نیلن متن‌لرین چوْخوندا گؤروروک. “اویغونلاشدیرما” تئرمینی آلتیندا آذربایجان توًرکجه‌سینه کؤچورولن بو یازی‌لاردا دیل، اؤزگون متنین ائتکیسی آلتیندا قالیر. بو اوزدن ایسه چوخ واخت قوْندارما بیر دوروم آلینیر. مسئله‌نین تهلوًکه‌لی یؤنو بودور کی، بو قوْندارمالیق تکرار و مشق یوْلو ایله عادی حالا چئوریلیر. یعنی همین قوْندارما دیل ائله بیر گره‌ک‌لی ایشه قورشانان‌لارین گؤزونده گئرچکلییین اؤزه‌یی کیمی جیلوه‌له‌نیر. سونرا بونلار هر بیر ساغلام متنه یابانچی گؤزله باخیرلار.
خالیص دیل ماراغیندان دولایی حیاتا کئچمیش بو یؤنه‌لیش، اؤزونه بیر مسئله‌نی آیدینلاشدیرمالی‌دیر. هانسی دیلده یازماق ایسته‌ییر؟ ایستانبول توًرکجه‌سینی غیردقیق دوًزه‌لیش‌لرله أسکی ألیفبایا کؤچورمک هئچ‌نه‌یی چؤزمور. بیز بو گیریشیمین محصولونو نه اوْخویا بیلیریک، نه ده قاورایا. بو یئنی دیلدن‌سه بونلار یاخشی اوْلاردی، توًرکجه‌نین ایستانبول قوْلوندا یازسینلار، چوًنکو اوْنو بونلارین قونداردیغی دیلدن داها یاخشی باشا دوشوروک.
ــ چاغیمیزدا دیل‌لرین گلیشیمینده، آرخالارینداکی دؤولت گوًجو چوخ اؤنملی‌دیر. ایراندا توًرک دیلی اوًچون بئله بیر دسته‌یین سؤز قوْنوسو اوْلمادیغی و اؤزللیک‌له دیل قورومونون بولونمادیغی بیر دورومدا، توًرکجه‌میزین گلیشمه‌سی اوًچون نه ایش‌لر گؤرمک اوْلار؟
ــ بو سوال اوْلدوقجا اؤنملی‌دیر. باشقا یئرده ایشاره ائتمیشم کی، حئیوانلیقدان اینسانلیغا کئچمک، سسدن دیله کئچمک‌له دوْغرولور. حئیوان یالنیز سسله‌نیر، آمما اینسان دیلله‌نیر. پوْلیس [شهر دؤولتی] بو کئچید مرحله‌سینده اؤزونو دوْغرولدور، دیلین ده گوًدوکچوسونه چئوریلیر. بونونلا دا، جانلی وارلیغین دیلله ایلگیسی‌نین حیاتا کئچدییی دوزه‌ن‌لیک ’سیاست‘ آدلانیر. نه یازیق کی، پولیسین مؤوجود اوْلمادیغی حالدا بو ایلگی ده اؤز آنلامینی ایتیریر. سیاست، چیلپاق حیاتدان قوپوب اؤزنه‌لشمه‌نین مکانی‌دیرسا، دیل اؤزنه‌لیک [سوژگی] عرصه‌سینده یئرله‌شیر. پوْلیس اوْلمادان دیل یوخا چیخا بیلر.
آمما دیلیمیز یوْخا چیخمیر. چوًنکی بیزده گئرچک آنلامدا دؤولت مؤوجود دئییلسه، تاریخی بیلینجیمیزده [شعورموزدا] یاشاییر. قدیم توًرک دؤولت‌لری باشدا اوْلماق‌لا اوْرتادوغونون سیاست آلانی 220ـ‌جی آی ایلیندن توًرک فاکتورونون ائتکیسی آلتیندا گلیشمیشدیر. سوْنرالار ایسه شرقی خیلافت أراضی‌لرینده (سامانی‌لر، بویئهی‌لر، ایستئثنا اولماق‌لا) بوًتون دؤولت باشچی‌لاری توًرک اوْلموشلار. اوٍسته‌لیک، مشروطه حرکاتیندان بری مدرن سیاستین آپاریجی اؤنده‌رلری آذربایجان‌لی‌لار اوْلموش، پوْلیس‌له پوْلیتیکانین توْققوشماسیندا باشلیجا روْل اینامیشلار. بو بیرینجی عامیل‌دیر.
ایکینجی عامیل دؤولت تجروًبه‌سی‌دیر. ممالک محروسه آدینا مدرن میللت‌ـ دؤولت فئنومئنی‌نین گلیشمه‌سینه یاخیندان قاتیلمیش توًرک‌لرین، ایکی چاغداش دؤولت تجروًبه‌سی ده وار: شئیخ محمد خیابانی و جعفر پیشه‌وری دؤولتی. اؤزه‌للیک‌له پیشه‌وری‌نین یاراتدیغی میللی حؤکومت، بللی اراضی چرچیوه‌سینده ’دیل‘له ’فون‘ـون قوْووشاغیندا دایانان سیاست تجروٍبه‌سینی تاریخی یادداشیمیزا حک ائتمیشدیر.
فدایی‌لر دؤولتی، بیزه اؤیرتمیشدیر کی، رسمی قوروم‌لارین یوخلوغوندا، بیلم‌یوردوندان توتموش ابتدایی درسلیک‌لرین یوکونو اؤز چیینیمیزده داشییاق. او حؤکومت دیلین سؤیکندییی سیاستین تاریخی دؤنوش نؤقطه‌سی‌دیر. او سیاستین خاطیره‌سی، ایندی ده بیر گوج کیمی سیریق کیم‌لییه قارشی دیره‌نیر، سسدن دیله کئچیدین گئنل پلانینی دوغما دیلک‌لرین دوزه‌نلییینده تؤکور.
چاغداش دؤنمه گلدیکده آذربایجان جومهوریتی ألبته بو تجروبه‌لرین زیروه‌سینده دورور. قارداش آذربایجان دؤولتی، کیمسه اوچون تهدید قایناغی دئییل، دیلیمیز اوچون فورصت ایمکانی‌دیر.
بوتون بونلارا گئنل بیر عامیلی ده آرتیرماق گره‌کیر. ایندی آرتیق میللت‌ـ دؤولت فئنومئنی گلوباللاشما [جهانی شدن] دوروموندا اؤز کلاسیک اؤنمینی ایتیرمیشدیر. اؤزه‌للیک‌له پست‌مدرن مفکوره‌ده هر بیر مکان ایچینده متکثر مکان‌لار یارانیر. هابئله داغینیق میللت‌لرین اولوسلارآراسی قورولوش‌لاردا یئرآلماسی، میللی سینیرلاری لاخلادیر. چوخ‌میللت‌لی شیرکت‌لر، سینیر تانیمایان مئدیا و اینتئرنئت کیمی اولوسلارآراسی بیلگی آراج‌لاری تمرکزلشمه‌لره قارشی ایشله‌ییرلر. “فتیله” و “سئچکی” اولای‌لاریندا او بویدا حؤکومت تئلئویزیاسی‌نین تئلئگرام و فئیسبوکا یئنیلدییینی گؤردوک. ایندی آرتیق دؤولت‌لرین وطنداش‌لار اوزه‌رینده‌کی نظارتی سارسیلمیشدیر. دئمک گله‌نک‌سل سینیرلار پوْزولدوقجا “فردی‌لشمه” گوجله‌نیر. بونونلا دا دیل تام چوخ‌سسلی بیر عامیله چئوریله‌رک سیاسی گوجون کئشییینده دورماقدانسا، اونون اوزه‌رینده باسقی آراجینا چئوریلیر.
بونلاردان فایدالاناراق سؤیله‌دیییمز بوشلوغو دولدورماق اوچون سیاسی گوج قازانینجا آیدین دیل سیاستیمیز اولمالی‌دیر. دوغرودور، دیلی پروبلئماتیک بیر دورومدا چابالایان کوتله‌نین بو حاقدا بؤیوک مانوور ایمکان‌لاری یوخدور. لاکین قولوباغلی-دیلی قاداقلی اینسانین بیله [حتتا]، اراده‌سی قولاق آردینا وورولمامالی‌دیر. بیر آز اوزاغا گئده‌لیم. اگزیستانسیالیزمده بیر قاوارم منه لذت ائدیر؛ وجود اؤزدن اؤنجه گلیر [تقدم وجود بر ماهیت]. اینسانین وجودو اونون اؤزونو گلیشدیریر. ژان پول سارتر دئمیشکن، اینسان آزادلیغا محکوم دئییل، اؤزو آزادلیق‌دیر. دئمک، بیز اؤزه‌رک [خودمختار] بیر اؤزنه [فاعل تغییر] اولاراق تام ضرورت ایچینده یاشامیریق. موختار اینسان اولاراق بیزیم، داریسقال دا اولسا، دوشونوش و داورانیش آلانیمیز وار. من، اؤزوم بو اوزه‌رک‌لییی سینامیشام، اؤز کیچیک آلانیمدا بؤیوک نتیجه‌لر آلمیشام.
ــ دیل و دوشونجه ایلیشکیسی باخیمیندان نثر و یا دوزیازی‌نین اؤنمی نه‌ده‌دیر؟
ــ بو حاقدا “شعر وارلیغین ائوی‌دیر” باشیلیقلی کیتابدا کسکین دانیشمیشام. هابئله گونئیده کیملیکچی سیاست باره‌سینده ایره‌لی سوردویوم “پاتولوژیک تئزلر” ضمنینجه ده اونو داها دا گئنیشلندیرمیشم. آرتیق یئنی سؤزوم یوخ. همین کیتابدا سؤیله‌دیک‌لریمین تکراری یئتر.
سؤز یوخ کی، بیز کیملیک و دیل مسئله‌سینده آیاقدا قالماغیمیزی بیر سیرا عامیل‌لرله یاناشی شعره بورجلویوق. واختیله ديل، يوخا چيخماق تهلوکه‌سي ايله قارشيلاشديقدا، شعر ذهنيميزين بيلينج‌آلتي [تحت الشعور] بؤلگه‌سيندن باييرا فيشقيردی. بونونلا دا کیم‌لیییمیزی آماجلامیش آسیمیلاسیا سیاستی بؤیوک چات گؤتوردو. بونون تانيش اؤرنه‌يي شهرياردير. بوندان اؤنجه اؤز آناديلينده نه‌سه ياراتماميش شهريار، آناسي‌نين چاغيريشي ايله «حئيدر بابايا سالام»ي يازير. شاعير ايل‌لر بويو باشقا ديلده يازيردي. او، سانکي آنا ديليندن عيبارت اولان ائوين يان‌يؤره‌سينده يابانجي وارليق کيمي دولاشيردي. ايندي ايسه ايچه‌ري گيرمه‌يه بهانه آختاريردی. «دوغما ائوينه يابانجي قالما» بصيرتي وارسا، اؤزونه قاييدش آکسيياسي [عملي] هر بير شاعيرين بختينه دوشه بيلر.
آنجاق شعر عامیلی‌نین منفی یؤنو ده واردیر. أدبيات، شعرله نثردن اولوشور. بونا گؤره، تکجه شعر يازيليرسا، دئمک، توپلوم گئري قاليب؛ آمما شعرسيز ده ديل اولمور. منيم سؤزومده‌کي بو ضدييت، شعرين روحوندا ياتان پارادوکسدان گلير. شعر ديلدن اؤنجه گلير، نثر ايسه ديلدن سونرا. تي.اس.ائليوتـون بصيرتيني شعرين گله‌جک آلين‌يازيسيندان آنلاماق اولار. او ايييرمينجي يوزايللييين باشلانغيجيندا دئميشدير: «بديعي فيکير شعري آرخادا قويماسا، هئچ بير درينلييه، بوتؤولويه، چيچکلنمه‌يه گليب چيخا بيلمز.» أدبياتين ايييرمينجي يوزايلليکده‌کي آلين‌يازيسي سؤزلريمين آيدين بلگه‌سي‌دير. آخي شعر 20ـجي يوز ايلليکده نثره يئنيلدي.
بئله چيخير کي، بيز هله ده شعر دؤنميني ياشاييريقسا گئريده قالميشيق. بيزده‌کي ايجتيماعي گئريليک، آنجاق شعره مئيدان وئرير، نثره يوخ. جميل مئريچ بو حاقدا داها سرت دانيشير: هر بير اؤلکه‌ده نه قده‌ر شاعير چوخسا، او اؤلکه دوشونجه باخيميندان گئري‌دير. اينسان‌لار و ميللت‌لر ياشلانديقجا نثره کئچر. دوشونجه‌سي هله پوزيتيولشمه‌ميش مدنييت‌لرده نثر چوخ آغير ايره‌ليله‌ير. بو دوغرودور، 18ـجي يوزايللييين فرانساسيندا شعر سوسدو، حقيقتين سَرت سسي دانيشماغا باشلادي؛ شوبهه‌نين هارايي و عاغيلين باغيرتيسي ائشيديلدي. او چاغدا اينسانليق آيدينليغا مؤحتاج ايدي، موٍبهمدن قاچيردي. شعرين آنلاشيلمازليغيندان نثرين آيديليغينا قاچيردي. سونرا ناپولئون گلدي. اونون ساواش‌لاري ايسه، قاندان بير آرخ ايچينده دوغان تاريخ و يئنيدن باشلايان شعر.
بيزده ده بئله اولدو. اون‌دوققوزونجو يوزايللييين ايکينجي ياريسي، اييیرمينجي عصرين ايلکين ايل‌لرينه باخين. بو، بيزيم آيدينلانما [روشنگری] دؤنميميزدير. چاريزمين [تزاریسم] لاخلاديغي چاغدا، نثر آياق توتوب يئريمه‌يه باشلادي. آذربايجان توًرکجه‌سي دستان، ناغيل، و غزل ديليندن اوزاقلاشاراق دونيانين گليشميش ديل‌لري سيراسينا چيخدي. اکينچي قزئتيندن باشلاياراق سووئت دؤنمينه‌دک بوراخیلمیش حيات، فيوضات، ارشاد، تزه حيات، ترقي، اتفاق، ملانصرالدين، بصيرت و آذربايجان آدلي قزئت‌لر و درگي‌لرده گئدن يازي‌لار، نثر دئوریمی‌نین گؤستريجيسي ايدي. نثرين يولونو ايسه بونلار آچدي: عليبي حسينزاده، اسماعيل گاسپيرالي، بکير چوبانزاده، حسن‌بي ضردابي، جليل ممدقولوزاده، محمد امين رسولزاده و سايره. ميرزه علي‌اکبر صابير کيمي شاعيرين اثرلري بیله، نثر گله‌نه‌یینه سؤيکه‌نيردي: اونون شعري‌نين مضمون‌لاري شعره يوخ، نثره عايد ايدي. سونرا موساوات حؤکومتي دئوريلدي، آذربايجان اينساني استالين ديکتاتورلوغوندا يئنه ده شعره سيغيندي.
شعره رغمن، نثر، اؤزه‌لليک‌له رومان، شوبهه بالاسي‌دير. بونا گؤره ده، نه کئچميش اؤزباشينا حؤکومت‌لرده، نه ده چاغداش توتاليتار رژيم‌لرده رومان يارانا بيلمزدي. يارانا بيلسه‌يدي ده اؤلردي. رومان أساسن اينسان ياشامينداکي ابهام و نیسبي‌لييه کؤکله‌نير. نه سَرت اخلاقياتي اورتايا قويور، نه ده ايدئولوگييانين قيزيشديرديغي گيريشيم‌لري [اقداملاري] آچيقلايا بيلير. دوغرودور، هر أدبي اثرين کؤک‌لري ايدئولوگييا چيرکابيندان قيدالانير، آمما ايدئولوگييانين آغیر کؤگله‌سي روماني قارانلیغا غرق ائدیرسه، بديعي‌ليييني ايتيرير. توتاليتار حؤکومت اينسان‌لاري ساده‌لشديرير، دوشونجه‌لري عئينيلشديرير؛ آمما رومانين يازيچيسي دوشوندوکجه، اينسان روحونون گيزلي دهليزلرينده گزينتييه آپارير بيزي. ديکتاتورون بيره ائنديردييي اينساني، رومان مينه قالديرير.
بو حاقدا اساس سؤزو ميخاييل باختين دئيير. اورتاچاغين پوئتيکاسيندا واحيد بير ديلين يارديمي ايله اؤزونو دوغرولدان مرکزچي بير سؤيلم ايله قارشيلاشيريق. اورتاچاغدا فلسفه و دينين ديلي لاتين ديلي اولور. دئمک، تکجه لاتين ديلي حقيقتي گؤستره بيلر. بونون اوچون، بير ديل يا بير لهجه باشقا ديل‌لردن داها آرتيق دوغما قارشيلانير و يا هانسيسا ديلين خئيرينه آرادان آپاريلير؛ يالنيز گئرچک تصووور اولونان او بيرجه ديل تدريس اولونور؛ غئير آوروپالي‌لار گوجله همين واحيد ديله تابع ائديلير؛ و بير چوخ ديل‌لري بيرجه ديلده بيرلشديرن هيندآوروپا ديلچي‌لييي يارانير. بونلارين هاميسي تک‌سسلي‌ليييه گتيريب چيخارير. بئله بير باخيش، نثرين، اؤزه‌لليک‌له رومانين، نئچه‌ديللي و چوخ‌سسلي polyphonic ماهييتيني درک ائده بيلمزدي، یالنیز شعرين تک‌سسلي دونياسيني قاورايا بيلردي.
مرکزچي گوج‌لر اؤز قارنيندا شعرين چئشيدلي ژانرلاريني بئجه‌ريردي. رومان اسکي زامان‌لاردا يارانا بيلمزدي. رومان چئشيدلي، بلکه ده ضدييت‌لي سس‌لرين کسيشدييي يول‌لار آيريجيدير. رومان ائله بير زامان باش قالديرا بيلر کي، ديل اؤز سوْيوُت [مطلق] ماهييتيني ايتيرسين. رنسانسدا نئچه‌نئچه ديل، لاتين ديلينين يئريني آلير، رومان يارانير. شعرده اؤنجه بير «من» دانيشيردي، ايندي روماندا آیری آیری «من»لر دانيشير.
سون مقامدا بونو دا آرتیرمالییام کی، شعر شوبهه‌یه بنزه‌ییر، اونا قاپیلیب آرخادا قویماق لازیم‌دیر. او، دایاناجاق دئییل، آدلاناجاق بیر مرحله‌دیر. توپلوم اونو آرخادا قویماسا گئری قالاجاق. بونون اوچون منجه شعر بیزی دیریلتدیسه اؤلدوره ده بیلر. بو دا وار کی، شعرسیز یاشاماق اولماز. شعر اینجه‌صنعت اولاراق اینسان اینسانلیغینی گئرچلشدیریب آنلاملاندیران ائتکن‌لردن بیری‌دیر. اونون یوخا چیخماسی دانیشان حئیوانین آنلام یاراتما سیستئمینی کؤکلو دییشیمه اوغرادا بیلر. شعری تام آرخادا قویماق، دیلی آرخادا قویماق کیمی چین اولونماز قورخونج یوخودور. چونکی دیلین قورولوشو شاعیرانه‌دیر. چؤزوم یول هانسی‌دیر؟
جاواب ساده‌دیر: بیز نثراؤنجه‌سی شعردن نثرسونراسی شعره کئچمه‌لیییک. (بو حاقدا یاخین گله‌جکده گئنیش دانیشاجاغام.)
ــ توًرکجه درگی‌لر ایچینده آنجاق یارپاق ادبیات و فلسفه‌یه چوخ دیر وئردییینه گؤره فرقلی قونوم سرگیله‌ییر. بو فرقلی قونومون سئچیلدییی‌نین ندن‌لری ندیر؟ ایواز طاهانین بو قونومون اولوشماسیندا ائتکیسی نه‌دیر؟
ــ ایستانبول توًرکجه‌سینده نهنگ ایش‌لر گؤرولدویونه باخمایاراق، تورک دونیاسیندا فلسفه‌یه گئنیش ماراغین یئری بوش‌دور. ألبته اوسسال [عقلانی] بیر توپلوما دوغرو آددیملاماقدا تکجه فلسفه دئییل، دوشونجه‌وی چالیشمالارین بوتون نؤوع‌لرینه مؤحتاجیق. منجه بو چالیمشالاردان دولایی اوسساللیغا وارمایینجا دئموکراییا، عدالت و اؤزگورلوک آختاریش‌لاری بؤیوک مانعه‌لره اوزله‌شهýجک.
سیزین سوالینیزدا قئید اولونموش ادبیات و فلسفه‌یه “سیاست” و “دیل”ی ده آرتیرماق ایستردیم. من دوشونجه ایله قورتولوشچو سیاست آراسیندا تام باغداشلیق گؤرورم. بو باغداشلیق یئنی سؤز دئییل، أسکی یونان فلسفه‌سیندن باشلایاراق دیققت مرکزینده ساخلانمیشدیر. بئله کی، “اینسان دانیشان حئیوان‌دیر” تئرمینی‌نین یئرینه بعضن “اینسان سیاسی حئیوان‌دیر” تانیمی ایشلنمیشدیر.
آنالیتیک فلسفه‌دن باشلایاراق دیل ده بیر اؤنملی فاکتور اولاراق بو دؤوره‌یه داخیل اولموشدور. توپلومون قاچاق یولو اولمادیغی “ائگه‌منلیک” [هژمونی] و سؤیلم مسئله‌سینده دیلین ائتکی مئکانیزمینی و اونون بیزیمله اطراف گئرچکلیک آراسینداکی رولونو تفککور قونوسونا چئویرمه‌دن قارانلیقدا قالا بیله‌ریک.
بیز کوللئکتیو اولاراق یارپاقدا گله‌نک‌سل بیر ایش گؤرمک ایسته‌میردیک. بیزیم باشلیجا آماجیمیز آذربایجان توًرکجه‌سینی تفککور آلانیندا دیللندیرمک ایدی. من شخصن هر بیر فلسفی آختاریشدا “دیل وسوسه‌سی”سیندن یاخا قورتارا بیلمیرم. “دیل” فئنومئنی‌نین بئله‌جه قاباردیلماسی بلکه ده آذربایجان توًرکجه‌سی‌نین تاریخی دورومو ایله باغلی‌دیر. واخت‌آشیری بو مسئله‌یه قاییدیرام. أدبی-بدیعی یارادیجلیغیمدا بیله، بو وسوسه‌نین قارالتیسی بوتون جومله‌لردن باش قالدیریر. اؤرنه‌یین، کیچیک حجملی “قورشون هاردان آچیلیدی” باشلیقلی رومانیمدا، تکنیکی و بدیعی اؤزه‌للیک‌لره رعایت‌له یاناشی، ساغلام و آخیجی بیر دیل سرگیله‌‌مه‌یه چالیشمیشام.
ــ تورک دیلی آلانیندا بوندان اونجه ایواز طاها نین بیر نئچه درگی نین باش یازارلیغینا، بیر پوئست(قورشون هاردان آچیلدی)، بیر فلسفی کیتاب (شعر وارلیغین ائوی‌دیر) و ایکی کیتاب دیل بولومونده (ساغلام دیل و نئجه یازاق) یازدیغینا تانیش اولموشوق. کیتابلارینیزین سون بولوملرینده گله جک ده چیخارداجاغینیز نئچه کیتابین آدی و اونلاردان نئچه صایفا فراگمئنت لر وئرمیشسینیز. بو اوزدن اوخوجولارینیزی بکله ین کیتابلار و درگی لر حاققیندا بیلگیلندیرمه نیزی ایستردیک. آیری سوزله دیمیش اولساق، آنلام اوخوجولارینا سونا بیله جک نه سوپریزینیز وار؟
ــ بیر رومان، بیر حئکایه توپلوسو، اوچ آراشدیرما (“من بئله دوشونورم”، “آنجاق شعر” و “ساغلام دیل (2)” باشلیغی آلتدا)، “نئجه یازاق” سئریاسیندان بیر جیلد، و بیر پوئما ترجومه‌سیندن عیبارت کیتاب‌لاریم چاپا حاضیردیر. بونلارین نشرینه گیریشمه‌یه واختیم یوخدور. کیتاب‌لاریمی أرک یایین ائوی نشر ائدیردی. أرک داغیلدیقدان سونرا موناسیب آلتئرناتیو تاپا بیلمه‌میشم. بو حاقد بیر یایین‌ائوی‌نین ده تجاری سوء‌استفاده‌یه کؤکلنمیش اؤنریسینی رد ائتمیشم. بیر باشقاسی‌نین دا منیم تکلیفیمه وئردییی جاوابی صیرف قازانج آختاریشیندان باشقا بیر شئی اولماییب. باخمایاراق کی، مینم کیتاب‌لاریمین چاپیندان اؤزومدن باشقا کیمسه زیان گؤرمه‌یییب. هر حالدا اویغون سئچه‌نک بولونورسا همین کیتابلار یاخین زاماندا ایشیق اوزو گؤره بیلر. آلچاق کؤنوللولوکدن اوزاق اولسا دا “آنجاق شعر”له یاناشی رومانیمین دا گئنیش ماراقلا قارشیلاناجاغینا اینانیرام.
بونلاردان علاوه، بؤیوک پلانیم گونئیلی قوزئیلی آذربایجان دوشونجه آفت‌لری باره‌ده گئنیش آراشدیرمالاردیر. بو چالیشمالارین خیرداجا بؤلومو سون واخت‌لار ایکی استئراتژیک مقاله‌ده اؤز عکسینی تاپدی. مقاله‌نین بیری‌نین آدی “نه جالاق دیل، نه ده دیل تملچیلییی” ایدی، او بیریسی‌نین آدی ایسه “کیملیکچی سیاست باره‌سینده پاتولوژیک تئزلر”.
بیرینجی مقاله منیم آذربایجان رئسپوبلیکاسینداکی رسمی دیله تنقیدی یاناشمامی ائحتیوا ائدیر. ایکنیجسی ایسه گونئیده‌کی دوشونجه سورون‌لاری‌نین آنالیزینه حصر اولونموشدور. (حجم باخیمیندان ۵۰ صحیفه‌یه یاخین بو مقاله بو یاخین‌لاردا اؤیرنجی درگی‌لری‌نین بیرینده درج ائدیله‌جک‌دیر)
سؤزسوز، دیلی پروبلئماتیک بیر دورومدا چابالایان کوتله‌نین دوشونجه یوخسوللوغو غریبه گؤرونمه‌مه‌لی‌دیر. بو، بللی سیاسی دورومون منطیقی سونوجودور. لاکین اؤزه‌رک [خودمختار] بیر اؤزنه اولاراق تام ضرورت ایچینده یاشامیریق. موختار اینسان اولاراق بیزیم، داریسقال دا اولسا، دوشونوش و داورانیش آلانیمیز وار. من، اؤز نؤوبه‌مده، بو داریسقال اؤزه‌رک‌لیک آلانیندا تنقیدی دوشونجه یوروتمک ایسته‌ییرم. (بو تکرار باشقا یئرده گئدیب
بیلیرم بو تشبث، گله‌نک‌لرین قارانلیق اورتامیندان آنلاشیلماز بیر اورتاما توللانماق کیمی آلینا بیلر. بیز ایستر ایسته‌مز میتوس مرحله‌سینی آرخادا قویماق مجبوریتینده‌ییک. دوغرودور میت [افسانه] بوتون توپلوم‌لاردا سوره‌ک‌لی اولاراق یئنیدن ایستئحصال اولونور. لاکین چئشیدلی ندن‌لر اوزوندن بیز شیفاهی بیر توپلوموق. سبب‌لرین باشیندا ایسه دیله قویولموش تدریس قاداغاسی دورور. بیز اؤزگورلوک و برابرلیک ایسته‌ییریک‌سه، شیفاهی اورتامدان یازی‌نین عقلانی اورتامینا کئچمه‌لیییک. میتوسدان لوگوسا کئچمک اینسانلاشمانین ایلکین شرط‌لریندن‌دیر.
“آنلام” درگیسی،
بیرینجی ایل، بیرینجی سایی،
1395