دوشونجه ساحه‌سینده دیلیمیزی ایندیدن دیندیرمک اولار
_______________________________
● سایین سوسن رضی یازیر:
بعضی یازی‌لارینیزی، او جمله‌دن ائله بوردا گلن مطلبینیزی [یعنی “ایستئثنانین گوجو” باشلیقلی مطلبی] اوخویوب باشا دوشمک اوچون هم فلسفه‌ده، هم دیلچی‌لیکده، هم ده آذربایجان تورکجه‌سینده اوستاد دئییل، پروفسور اولماق لازیمدیر. حدّیمده اولماسا بئله، سیزه بیر سورو سورماق ایسته‌ییرم. یازی‌لارینیزی کیمه یازیزسینیز؟ نه آماج‌لا یازیرسینیز؟ بونجا درین دوشونجه‌لرینیزی، بؤیوک ایدئیالارینیزی، دوغرو دوزگون گؤروش‌لرینیز و مفکوره‌لرینیزی بعضن ائله چتین و دولاشیق بیر اؤرپه‌یه بوکورسونوز کی، اوخوجو معنانی بوراخیب، بول بول یئنی سؤزجوک‌لر ایچینده سرگردان دوشور. بو گئدیش منجه اوخوجولارینیزی و یازی‌لارینیزا ماراقلی اولان‌لاری سیزدن اوزاق سالا بیلر. اونوتمایاق کی، دیلین أن اؤنملی آماجی ایلیشگی قورماق وآنلاشیلماق‌دیر. دیل علمی اولور اولسون، فلسفی اولور اولسون، استثنالارلا دولو، یا دا استثناسیز، قایدالی، یا دا قایداسیز اولور اولسون، اؤنجه آنلاشیلمالی، سونرا یئنه ده آنلاشیلمالی اولمالی دیر.
هابئله سایین خانیم رضی “ماركس ياتيريم باشليقلي كيتابيني دوه اوٍستونده يازيب” مطلبیمی نظره آلاراق یازیرلار:
بو یازینیزی دا دیگرلری کیمی هؤوه به هؤوه دریندن اوخودوم. هر زمانکی کیمی ذکانیزا حیرانلیق دویدوم. آنجاق بعضن سیزینله فیکیرداشلیق ائده بیلمیرم. منجه چوخ ایتی چاپیرسینیز آتینیزی. مسئله‌نین چؤزوم یولو یوخدور، دئمیرم. چیخماز یولداییق دا دئمیرم. دیلیمیزین پتانسیلینه ده، زنگین‌لیییگینه ده دریندن اینانیرام. آنجاق بو قوه‌نی فعله گتیرمک منجه الیفبادان باشلاتیلماسا، هونگده سو دؤیمک کیمی‌دیر. اؤیره‌تیلمه‌ین و اؤیره‌نیلمه‌ین بیر دیلین اینکشاف ائتمه‌سینی، هم ده بیلیم ساحه‌سینده، اومید ائتمک دوزگون اولمازدیر. بونو دا وورغولامالییام کی، قارداش قول‌لاری‌نین تجربه‌لرینه آرخالانماقدا چوخ، هم ده چوخ حاقلی‌سینیز.
_______________________________
● ایواز طاها جاواب اولاراق یازیر:
آذربایجان تورکجه‌سینده یازدیغیم گؤزه‌للیک فلسفه‌سینه عاید کیتابیمدا ساده‌لییه جان آتمیشام. بو مقصده ایکی یؤندن یاخینلاشماغا چالیشمیشام. بیرینجیسی, دیلی آلت‌بیلینجیمیزدن [تحت‌الشعوردان] احضار ائتمک، ایکینجیسی ایسه باشقا متفکرلردن آلدیغیم دوشونجه‌لری ساده‌لشدیرمک. بو ایکنیجی گؤتوروش هر یئرده ال‌وئریشلی دئییل. مؤوضوعدان مؤوضوعیا فرقله‌نیر. اؤرنک اوچون آنگلوساکسون دوشونوش طرزینی معین قده‌ر ساده دیلده ایفاده ائتمک مومکوندورسه، آلمان دوشونجه گله‌نه‌یی‌نین آغیر دیلی اولوب – هگل و هایدگر. منیمله ایلگیلی بوندان داها آیدین بیر اؤرنک وار: سون واخت‌لار ایکی اؤنملی مسئله‌نی چؤزومله‌مه‌یه [آنالیز ائتمه‌یه] گیریشمیشم. کیملیک [هویت] و عامیلیت. منی ماراقلاندیران مسئله بودور: بوتؤو کیملیک و دمیر عامیلیت همیشه دیکتاتورایا یول آچیب. فرانسا اینقیلابیندا دا بئله اولوب، سووئت‌لر بیرلیینده ده، ایراندا دا. پست‌مدرنیزمین اورتایا آتدیغی داغینیق کیملیین ایسه بیر توکو دبرده‌جک قده‌ر گوجو قالماییب. من بو ایکی اوچورومون آراسیندا قیل کؤرپوسو سالماق ایسته‌ییرم. بو ایکی ضدیت آراسیندا ایجتیماعی چالیشقانلیغین هم یارارلی، هم ده اینسانی بیچیم‌لرینی [فرم‌لارینی] آختاریرارم. جاواب نه ساوادسیز باغیرغان سوبیئکت‌ده‌دیر، نه ده اگزیستانسیالیزمین ایضطیرابلی فاعیلینده. مارکسین دا سئویملی ایشچی طبقه‌سی بیلگی پاتلاییشی [انفجار اطلاعات] نتیجه‌سینده داغیلمیشدیر.
سؤزوم بوندا دئییل، بونونلا باغلی دیلین چتینلییینده‌دیر. بو یولدا دیققتیم ائرنئستو لاکلائو و آلئن بدیو کیمی دوشونرلرین [متفکرلرین] تاپینتی‌لارینا چکیلیب. بوردا بؤیوک مانعه وار – اونلارین دیلی. بو دیل یئنی ایصطیلاح‌لارلا زنگین‌دیر. اؤرنه‌یین، بدیونون دوشونجه‌سینده “اولای‌ـ‌حقیقت”1 باشلیجا قاورام‌دیر [مفهوم‌دور]. بو ایسه آذربایجانلی اوخوجویا آنلاشیلماز درجه‌ده چتین گؤرونه بیلر. سؤز یوخ کی، بو ساحه‌ده یازی دیلیم ده چتینلییه اوغرایاجاق. چونکی بو ایصطیلاح‌لارین قارشیلیغینی اؤز دیلیمیزده یاراتماقدان بویون قاچیرا بیلمه‌یه‌جه‌یم.2 فیکیرلری حددیندن آرتیق قولایلاشدیرماغا قورشانماغیم دا اونلارین اؤزه‌یینی [هسته‌سینی] چوروده‌جک. هابئله بیلیرم هله‌‌لیک اورتا یولا – بلی اورتا یولا– گئتمک گره‌کیر. آنجاق بو اورتا آدالانان یول فولکلور دیلی سوییه‌سینه آلچالمایاجاق.
منجه دیلیمیزی دوشونجه ساحه‌سینده ایندیدن دیندیرمک اولار. گومان ائدیرم “شعر وارلیغین ائوی‌دیر” باشلیقلی کیتاب سؤزومون آیدین بلگه‌سی‌دیر. آغیر فلسفی مؤوضوع‌لارین بو کیتابا یوکلندیینه باخمایاراق، ایندی اوچونجو چاپدادیر. چاپ اجازه‌سی یوبانماسایدی بلکه دؤردونجونو ده آشاردی. آلچاق‌کؤنوللولوکدن اوزاق اولسا دا دئمه‌لییم کی، جاواب اونون دیلینده‌دیر. شعرین گؤزه‌للیک فلسفه‌سینی آراشدیران بیر کیتابین تحصیل اوجاق‌لاریندا اوخومامیش، اؤیرنمه‌میش بیر کوتله ایچینده بئله ماراق دوغورماسی نه‌یی گؤسته‌ریر؟ البته منیم بوندان آرتیق باجاریغیم اولسایدی داها یئنی یول‌لار کشف ائده‌ردیم. آمما نه ائدیم کی، یالنیز ایینه اوجویجا ذؤوقوم وار.
یازی‌لاریمی چتینلشدیرن عامیل‌لردن بیری ده آری دیلده یازماغا یؤنه‌لیش‌دیر. من بو یؤنده آشیری داورانمیرام، آمما اونا بؤیوک تاریخی وظیفه کیمی باخیرام. بیلیرم فارسجا و عربجه سؤزجوک‌لری گئنه‌ـ بولا ایشلتسه‌یدیم، دوشونجه‌لریم قولای آلیناردی. آمما دیل دیللنمزدی، دیریلمزدی.
الیفبانین مسئله‌سینه گلدیکده اونون تئزلیک‌له ساهمانا سالینماسی هامیمیزین اوره‌‌یینجه‌دیر. آنجاق بو مسئله چؤزولونه قده‌ر “دوشونجه‌لریمیزی آنلاتماغی” دایاندیرماق چاغیریشی ایله راضی دئییلم. اوسته‌لیک، منجه عرب الیفباسی ایله بوندان آرتیق اوغراشماغا دیمز. دیلیمزله باغلی بو الیفبانین بوتون پتانسیل‌لری اوزه چیخمیشدیر. بوندان آرتیق اونو سؤکوب قوشماغا گره‌ک یوخدور. اساسن الیفبا بؤیوک مانعه دئییلدیر. اینگیلس دیلینده نادیر حا‌لاردا بیر سؤزجوک یازیلدیغی کیمی اوخونور. آمما یئنه ده اوخونور. بیز الیفبادان‌سا دیققتیمیزی معیار دیلین گئرچکلشمه‌سینه یؤنلتمه‌لیییک.
[1] event-truth
[2] بو ایصطیلاح‌لاری تورک دیلی‌نین قارداش قو‌ل‌لارییندان آلدیقدا دا آدینی چکدیییمز چتین‌لیک یئرینده دورور. چونکی او ایصطیلاح‌لاری بیز مکتبده اؤیرنمه‌میشیک. چتین بیر متنی اوخویاراق اونلارلا قارشیلاشیریق.
_______________________________
● سایین جلیل ثانی یازیر:
اوستاد “بیلیم یورد” نه دئمک‌دیر؟سیزجه یئنی سؤزلر دوزلتمک اوچون سؤزلرین تاریخی کئچمیشینی و معنا چالارلارینی (و بو چالارلارین گوجلو و ضعیف جهت‌لرینی) نظره آلماق گرکلی دئییل‌می؟ “یورد” سؤزو محدود معنادا کؤچری ائل‌لریمیزین یاشاییشینی و گئنیش و پاپولیار معنادا ایسه “وطن ” (سرزمین) آنلامینی ایفاده ائدیر. “یورد” سؤزو “وطن” و “سرزمین” سؤزلرینی عوض ائتسه ده، رسمی و ائله‌جه ده مدرن معنا داشیمیر. هر حالدا سؤزلرین ثابت معناسی یوخدور. اونلار آنجاق متنه داها دوغروسو کانتکسته (توخونوشا؟) اویغون معنالانیرلار. یورد، یووا و یئر و… سؤزلری اله ده سؤزبیرلشمه لری دوزلدیر،آمما بو بیرلشمه لرین معناسینا دقت یئتیرمک لازم دیر.یئرـ‌یورد بیرلشمه‌سینده معنا باخیمیندان یوردون پایی داها اوستون‌دور. دئمه‌لی، بو سؤزبیرلشمه‌سینده یوردون معناسی یئرین معناسینی اوسته‌له‌ییر. بونا اساسا منجه بیلیم یوردو ذؤوقه اویغون بیر قارشیلیق دئییل. بیر ده دیلی سؤزلره (=کلمه‌لره) تنزل ائتدیرمک دیلچی‌لرین دوشونجه‌لرینه اویغون گلمیر. بو کیمی فیکیرلر “ادیب”لره عایددیر. ادیب‌لر دیلی بیر سیستم کیمی باشا دوشه بیلمیرلر .اونلاری کلمه‌نین اوزه‌رینه قویدوقلاری ضریحدن قوپارتماق فله‌یین ایشی‌دیر!آرتیق چوخدان‌دیر دونیادا “ادیب” فنومنی جدی ادبی و لینقویستیک آتموسفردن اوزاقلاشدیریلیب. ایندی دیلچی‌لرین و تنقیدچی‌لرین دؤرودور. 21 ایل بوندان اول، آدینه درگیسینده دوکتور خانلری‌نین “زبان فارسی در خطر است”باشلیقلی مصاحبه‌سی ،دوکتور باطنی‌نین “هیچ خطری زبان فارسی را تهدید نمی کند” باشلیقلی مصاحبه‌سی ایله قارشیلاشدی. بو اصلینده ادیب- دیلچی ساواشی ایدی! منه ائله گلیر سیز چاغداش تنقیدی نظریه ایله یاخشی تانیشسینیز، ادیب‌لر سیراسینا دئییل، تنقیدچی‌لر و نظریه‌چی‌لر صفینه کئچمه‌لیسینیز. نه بیلیم بلکه ده من یانیلمیشام… یئنه گله جه یم.
_______________________________
● ایواز طاهانین سایین جلیل ثانی-ه جاوابی:
سایین قلمداشیمیز اؤنملی بیر مسئله‌یه توخونور. دوغرودور دیل پوزونتوسو ایله ادیب‌لر ماراقلانیر، دیلچی‌لر اوچون بئله بیر ایفاده‌نین آنلامی یوخدور. ادیب همیشه دیلین چیچکلنمه‌سیندن اوشونور، چونکی دیل عادتن ایسته‌نیلن یؤنده دئییل، وحشی بیچییمده ایندیکی قابیغیندان چیخیر. باشقا سؤزله دیل اؤلچولوب بیچیلمیش شکیلده دئییل، غریبه مئخانیزم اؤزه‌رینده گله‌جه‌یین قارانلیغینا توللانیر. بو ایسه دیلچی اوچون ماراقلی فئنومئن‌دیر، ادیب اوچون ایسه تهلوکه. بونون اوچون ادیب‌لر واخت‌آشیری دیلین کورلانماسیندان دانیشیرلار. قیساجا دئییم کی، فلسفه اؤیرنجیسی اولدوغوما گوره، ادیب‌لر جرگه‌سینده دئییل، دیلچی‌لر سیراسیندا دایانماقدا ماراقلییام، آمما بیزیم دیلیمیزده بؤیوک بیر ایستئثنا یاتیر. دیلین آلین‌یازیسی بیزده دیل‌دیشی [فرازبانی]، اؤزه‌للیک‌له سیاسی، موتیولرله باغلی‌دیر. بونون اوچون دیلیمیز بیر طبیعی بیر گئدیشده دییشیکلییه اوغرامیر، سیاسی پلان‌لار نتیجه‌سینده کورلانیر. مسئله‌نی داها گئنیش چؤزومله‌مک اوچوئن ایکینجی باسقییا حاضیرلادیغیم “ساغلام دیل” کیتابیمدان “ایستئثنانین گوجو“ باشلیقلی قیسا فراگمئنتی گؤزدن کئچیرمه نیزی ریجا ائدیرم.