“İranda fars dili qurumları, habelə ”bir dövlət, bir millət, bir dil“ konsepsiyasını müdafiə edən mərkəzəçil ziyalılara görə Azərbaycan türkəcəsinin tədrisinə gərək yoxdur. Çünki evlərdə, bazarlarda, küçələrdə və istirahət zonalarında xalqın bu dildə danışmaq azadlığı vardır. Üstəlik, dövlət teləkanallarından bəzi programlar bu dildə səsləndirilir. Güc strukturları soruşurlar siz daha nə istəyirsiniz?
Bincisi, hər hansı bir dil sırf şifahi səviyədə ayaqda qalırsa nədən dərs ocaqları fars dilinin inhisarına keçib. İkincisi, bu vəziyyət təbii dəyişikliklər nəticəsində yaranmayıb, siyasi planlar əsasında bir dil başqa dillərə nisbət hegemon mövqedə dayanıb. 1901-ci ilin fevralında Rza xan çevriliş edir, bununla da məmalik-i məhrusədə yeni bir dönəm başlayır. Bu dönəmin başlıca əlamətlərindən biri Fars dilinin bütün məmələkətlərə qeyri rəsmi şəkildə təhmil olunmasıdır. Çünki Rza şahı kürsüyə qaldıranların bir zaman toplarını Viena darvazalarına söyəkəmiş türklərdən zəhələsi gedirdi. Nəhayət, 1935-ci il Azərbaycan türkəcəsi başda olmaqla digər dilləri farscanın xeyrinə məhv etmək üçün birinci dil akademyası yarandı.
Fars akademik çevrələr güman edirdilər çağdaş nəsl torpağa qarışdıqda dildən yalnız xatirə qalacaq, sonrakı nəsil məktəb gücünə kütləyə sırınmış yeni dilə alışacaq. Nəhayət “bizi buna alışdıracaqlar” deyə, yüz ilə yaxın bir zaman kəsimində dilimizi sıradan çıxarmağa çalışıblar. Biz bütün bu illəri zorla verilmiş kitabları qoltuğumuzda saxlamışıq, ana dilimızi isə ürəyimzdə. Mən Orhan Pamuka yazanda ki, bizim birimiz evini itirib (Qarabağda), o birisi isə dilini (Təbrizdə), söz dilin talanmış “yazı”sından gedirdi, Biriya məzlumiyyətinin bahasına könlümüzdə qoruyub saxladığımız danışıq dilindən deyil. Hər il dilimizi evdə qoyub məktəbə getdik, amma dilsizliyə alışmadıq. Hökümətlər sanırdılar zaman axarında Rza şahin yuxuları çin olacaq, olmadı. Məhəmmədrza şah deyirdi ordunun mətbəx işçiləri də mütəcasirlərə (Pişəvri belə adlandırılmışdı) qulaqburması verməyi bacarırlar. Amma belə olmadı, Pişəvəri doğma kor nifrətimizdə yandısa, Şəhriyarın sadə ləhni ilə dilimiz pöhrələndi.
Səbəb aydındır: basqı, zorakılıq və tapdayış kimi amillər “meyl”-i istehsal edir. Tapdayış həmişə üstbilincə/fövqəlidraka basqın edirsə, altbilincin gözlənilməz davranan güclərini də oyadır. Dil yaşam ərsəsinə calanır. Dil Astaradan Əstərabada qədər ayaqlanıb yeriməyə başlayır, boğuntu illərində “Sazımın sözü” kimi dil abidəsi yaranır. Lakin bu kifayət eləmir. Çünki şifahi ortamda özünü qorumuş dil getdikcə anarxiyaya uğrayır.
Güneydə Azərbaycan türkəcəsi dərs ocaqlarına buraxılmadığı üçün dil tam pozulmaq təhlükəsi ilə qarşı-qarşıyadır. Bu qarmaqarşıqlığı dövlət medyalarından səsləndirilən verlişlər daha da genişləndirir. Çünki efirə buraxılan verlişlərdə Azərbaycan türkəcəsi farscanın qrammatıkasına uyğun bir biçimdə təqdim edilir. Üstəgəl genə-bola işlənən farsca terminləri. Güneydə Azərbaycan türkəcəsində termin yaratmağa əlverişli şərait yoxdur. Bu isə dilin tam yoxsulluğuna gətirib çıxarır. O qarmaqarışlıqla bu təfəkkür yoxsulluğu əl-ələ verdikdə biz vətəndaş mərhələsindən kölə dönminə geri dönürük. Bununla da dili modern ehtiyaclarımıza uyğun olaraq yenidən istehsal etməkdə acız qalırıq. Yəni Demos alanından Oxlos qaranlığına qovluruq”.
– “Biz demos alanından oxlos qaranlığına qovluruq.”. Nə demək istəyirsiniz?
– Əski yunan düşüncəsində kütələnin çeşidli adları vardır: “Oxlos” biçimsiz qarmaqarışıq kütələyə deyilir. “Demos” isə bəzi fərqliliklərinə baxmayaraq demokratikcə idarə olunan vətəndaş toplumu ifadə edir. Jak Ransierə görə, danışan heyvanın başlıca özəlliyi dili anlamaqda deyil, bunu uşaqlar da bacarır, dilin ürətimindədir. Dilin nizamlanması vasitəsi ilə demos və vətəndaş yaranır, bu siyasət anıdır. Bundan öncə biçimsiz kütlə varıdı.
Ransier vətəndaşı, dili anlamaqla dili yaratmaq arasında yerləşədirir. Adam var dili anlayır və həmin anlaq yoluyla işi, toplumsal ilişəkiləri və yaşam formasını qavrayır. Bu qəbil adamlar oxlos təbəələridirlər. Adam da var dili yaradır. Yaratmaqdan məqsəd isə öz statusundan əlavə başqa insanların da statusunu şəhərin carı ierarxik intizamında müəyyənləşdirir. Bu kimi adamlar demos üzvləridir. Bu mərhələnin subyekti vətəndaşdır, danışıq və təfəkkür gücünə ölümcül antaqonizmlərdən uzaqlaşmağı bacaran varlıq. Fiziki savaşlar yerinə düşüncələri savaşdırmaq. Danışmayan heyvan bunu bacarmır. Jelinekə görə, sözcüklər bizim üçün önəmlidir, çünki daha danışmayan kimsə artıq gecikmədən qətl törədə bilər.
İnsan siyasi heyvandir. Kainatda dəyişiklik varsa siyasət də var. Yunanların siyasi düşüncəsi, dəyişikliyin sirrinə varmaqla başlandı. Heraklit “dəyişim” qavramını varlığa hakim yasa kimi tanıtdırdı: «dəyişməyən nəsnə yoxdur». Bu yasanın insan yaşamına yansıması öz izahını siyasətdə tapdı. İnsan ölümə köklənmiş qorxunc dəyişikliyə siyasətlə çözüm axtardı. Siyasət isə yalnız logos [dil, məntiq və düşüncə] beşiyində məna qazandı.
Burdan anlamaq olar ki, ifadə özgürlüyü olmadan vətəndaş kimi formalaşmaq mümkün deyil. Totalitar quruluşlarda ifadə azadlığının kütlədən əsirgənməsi, insanları dili qadaqlı heyvana çevirmə marağından gəlir. Belə bir insan polis təbəəsinə çevrilir. Əyləncə cəmiyətlərindəki siyasətsizləşdirmə gedişinin amacı da eynidir. Niçəyə görə, yer üzünün ən önəmli heyvanı olmaq meyli var dövlətdə.
Siyasət, danışan və düşünən varlığın belə bir gedişə qarşı subyektləşmə düzənliyidir. Vətəndaş hüququ qazanmaq; güc qarşısında sırf məsuliyət daşımağı arxada qoyaraq ondan haq tələb etmək. Biz siyasi bir sübyekt olaraq haqqımızı tələb edirik.
– Çağdaş dünyada dillərin gəlişimində arxalarındakı dövlət gücü çox önəmlidir. İranda Türk dili üçün belə bir dəstəyin olmadığı və özəlliklə dil qurumunun bulunmadığı bir durumda, Azərbaycan türkəcəsinin inkişafı mümkünmüdür?
– Bu sual olduqca önəmlidir. Başqa yerdə işarə etmişəm ki, heyvanlıqdan insanlığa keçmək, səsdən dilə adlamaqla doğrulur. Heyvan yalnız səslənir, amma insan dillənir. Polis [şəhər dövləti] bu keçid mərhələsində özünü doğruldur, dilin də güdükçüsünə çevrilir. Bununla da, canlı varlıqla dilin ilgisinin həyata keçdiyi düzənlik ’Siyasət‘ adlanır. Nə yazıq ki, polisin mövcud olmadığı halda bu ilgi də öz anlamını itirir. Siyasət, çılpaq hayatdan qopub subyektləşmənin ərsəsidirsə, dil onun infrastrukturudur. Ancaq polis olmadan dil yoxa çıxa bilər.
Amma dilimiz yoxa çıxmır. Çünki bizdə gerçək anlamda dövlət mövcud deyilisə, tarixi bilincimizdə yaşayır. Qədim Türk dövlətləri başda olmaqla orta şərqin siyasət alanı 8-ci əsrdən Türk faktoru etkisi altında gəlişmişdi. Sonralar isə şərqi xilafət ərazisində (samanilər və buyehilər istisna olmaqla) bütün dövlət başçıları Türk olmuşlar. Üstəlik, məşrutə hərəkatından bəri modern siyasətin aparıcı öndərləri Azrbaycanlılar olmuş, polislə politikanın qovşağında başlıca rol oynamışlar. Bu birinci amildir.
İkinci amil dövlət təcrübəsidir. Məmalik-i məhrusə adına modern millət-dövlət fenomeninin inkişafında yaxından qatılmış Türklərin iki çağdaş dövlət təcrübəsi də var: Şeyx Məhəmməd Xiyabani və Cəfər Pişəvəri dövləti. Özəlliklə Pişəvərinin yaratdığı milli hökümət, bəlli ərazı çərçivəsində ’dil‘lə ’fon‘un qovşağında dayanan siyasət təcrüٍbəsini tarixi yaddaşımıza həkk etmişdir.
Fədayilər dövləti bizə öyrətmişdir ki, rəsmi qurumların yoxluğunda, universitetdən tutmuş ibtidai dərsliklərin yükünü öz çiynimizdə daşımalıyıq. O hökümət dilin söykəndiyi siyasətin tarixi dönüş nöqtəsidir. O siyasətin xatirəsi indi də bir güc kimi sırıq kimliyə qarşı dirənir, səsdən dilə keçidin genəl planını doğma diləklərin üfüqündə tökür.
Üçüncü factor Azərbaycan respublikasıdır. Çağdaş dönəmə gəldikdə Azərbaycan cümhuriyəti əlbəttə bu təcrübələrin zirvəsində durur. Qardaş Azərbaycan dövləti, kimsəyə təhdid qaynağı deyil, dilimiz üçün fürsət imkanıdır.
Bütün bunlara genəl bir amili də artırmaq gərəkir. İndi artıq millət-dövlət fenomeni globallaşma durumunda öz klassik əhəmiyətini itirmişdir. Özəlliklə postmodern məfkurədə hər bir məkan içində çoxsaylı məkanlar yer alır. Habelə dağınıq millətlərin uluslararası quruluşlarda yer alması, milli sərhədləri laxladır. Çoxmillətli şirkətlər, sınır tanımayan mediya və internet kimi beynəlxalq məlumat vasitələri təmərküzləşmələrə qarşı işləyır. İndi artıq dövlətlərin vətndaşlar üzərindəki nəzarəti sarsılmışdır. Demək gələnəkəsl sınırlar pozulduqca “fərdilşəmə” gücələnir. Bununla da dil tam polifonik bir amilə çevrilərək siyasi gücün keşiyində durmaqdansa, onun üzərində basqı aracına çevrilir.
Bunlardan faydalanaraq söylədiyimiz boşluğu, yəni dövlətsizlik boşluğunu, doldurmaq üçün siyasi güc qazanınca aydın dil siyasətimiz olmalıdır. Doğrudur, dili problematik bir vəziyətdə çabalayan kütlənin bu haqda böyük manevr imkanları yoxdur. Lakin qolubağlı diliqadaqlı insanın belə, əzmi qulaq ardına vurulmamalıdır. Bir az uzağa gedəlim. Ekzistansiyalizmdə belə bir qavram vardır: vücud mahiyətdən öncə gəlir. İnsanın vücudu onun özünü gəlişdirir. Demək, biz özərk [avtonum] bir subyekt olaraq tam zərurət içində yaşamırıq. Muxtar insan olaraq bizim, darısqal da olsa, düşünüş və davranış alanımız vardır. Mən, özüm bu özərkliyi sınamışam, öz kiçik sahəmdə böyük nəticələr almışam. Jan Paul Sartr demişkən, insan azadlığa məhkum deyil, özü azadlıqdır.
