موسلمان دوغونون دوشونجه منظومه‌سینی اولوشدوران آخیم‌لار بونلار ایدی: ایکی تئولوگییا آخیمی‌‌نین (أشعری‌لیک و مؤعتزیله کیمی) اوسچو و یا اوسچولوغا قارشی قول‌لاری، ابن سینانین باشچی‌لیق ائتدیی پئریپاتئتیک [مشایی] فلسفه و سؤهروردی‌نین باشچی‌لیق ائتدییی ایشراق فلسفه‌سی. بو آخیم‌لار بیر مسئله‌ده بیرلشیردیلر: اینسانین تانری تجللاگاهی اولان دوغایا اویغونلاشماسیندا.
دوغو اینسانی، نئجه دئیرلر، طبیعت وورغونودور، چونکو بوتون ائوره‌نی تانری‌نین ایشیق دیلیم‌لری ساییر. تانری دا اؤز یاراتدیقلارینی سئویر و اونون بو سئوگیسی وارلیغین بوتون قات‌لاریندا اؤزونو گؤستریر. بو دوشونجه طرزی‌نین سونوجو اولا‌راق دوغودا باتی آنلامیندا بیلیم میدانا گلمه‌دی. بیر حالدا کی، دونیا تانری‌نین باغیش و سئوگی‌سی‌نین گؤستریم دوزه‌نلییی‌‌دیر، طبیعتی روح‌سوز بیر نسنه کیمی آراشدیرماق و اونا توکه‌دیجی گؤزو ایله باخماق اولماز. باتیدا طبیعتی درک ائتمه‌یین باشلیجا دورتوسو اونو دییشدیرمک اولسا دا، دوغودا اینسان یاشامی دونیایا سئوگی ایله قیزینیب آنلام قازانیر. بو یاناشما دوردوقجا اینسانین طبیعت قارشی‌سیندا شاشقینلیغی آزالمیر، اونا قوووشماق و قاریشماق ایسته‌یی بیر آن دا سؤنوکمک بیلمیر. اورتادوغو مدنیتنده ائورن‌‌له سئویشمک و کایناتین قوتسالاشدیریلماسی طبیعتین ایلاهیلشدیریلمه‌سینه گتیریب چیخارماسا دا، ایسلام اویغارلیغی‌نین چیچکلنمه دؤنمینده بئله، طبیعته موداخیله آنلاییشی توپلومدا کسکین ماراغا ندن اولمادی.
آمما چاغداش اینسان بو اویغونلاشمایا اؤزگه قالا‌راق دونیانی دییشدیرمه‌یه چالیشیر.
___________________
قایناق: پوست‌مودئرنیزم آذربایجانا گلمه‌دن گئتمک ایسته‌ییر / ایواز طاها