بعضاً بئله نظره گلیر کی آذربایجان تورکجه‌سین‌نین ادبیاتی حاققیندا سؤز گئدنده گرک حؤکماً قدیم شخصیتلریندن، اونو دا یالنیز شاعیرلردن سؤز گئتسین. البته بو مسئله بیر میقدار دا آذربایجان ادبیاتی‌نین تاریخی بیر باخیشدا، نثرده هئچ ده شعر قدر زنگین اولماماسیندان قایناقلانا بیلر. هر نه ایسه، بو سایی‌میزدا، چوخ گنج یاشدا آذربایجان دیلی و ادبیاتینا نثر ساحه‌سینده چوخ بؤیوک خیدمتلر ائتمه‌یه باشلایان و هله ده خیدمتلرینی دوام ائتدیرن بیریندن یازاجاغیق. بو دَیرلی ادبی یازار، دیلماج و فلسفه‌چی میز «ایواز طاها» دیر.
ایواز طاهانین آدی ایله ایلک دفعه 1369نجو ایلی‌نین قیش فصلینده، داها دقیق دِئی آیی نین 15ینده، مدرسه یولوندا، «یول» درگیسینین ایلک سایی‌سینی تهراندا بیر قزئتچی پوتقاسی‌‌نین رفینده تانیش اولدوم. اینانماسی چتین ایدی، آما رفده آذربایجان تورکجه‌سینده بیر درگی گؤروردوم!
درگینین باش‌یازاری طاهانین ایمضا‌سی ایله «یول»، یولا دوشدو. عونوانینی داشییان بیر باش‌مقاله‌ده، درگینین یولا دوشمه‌سینی چوخ گؤزل و دوزگون بیر آذربایجان تورکجه‌سی ایله آنلاتمیشدی. او آیلیق درگی ایکی ایلدن چوخ نشر اولوندی، آما سون نئچه سایی‌سیندا آرتیق ایواز طاها دییل، باشقاسی باش‌یازار اولموشدو و بوسبب دن درگینین کئیفیتی‌نین بیردن آلچاماسیندان یاخشی‌جا آنلاماق مومکون ایدی.
سونوندا «یول» باغلاندی. داها دوغروسو ایواز طاها و یولداشلاری‌نین آچدیغی آذربایجانچی دیل، دوشونجه و ادبیات مکتبی باغلاندی. لاکین او مکتبده درس آلان مینلرجه اوخوجو، خصوصی ایله گنج اوخوجولار و درگینین «کپنک» آدلی ضمیمه‌سی‌نی اوخویان اوشاقلار، آذربایجانین سونکو ایللرده مدنی اویانیش حرکتینه گوج قاتان دالغالار اولدولار. شوبهه‌سیز، یول درگیسی، قیسا عومرونه باخمایاراق، گونئی آذربایجانین چاغداش ژورنالیزم و عمومی ادبیاتیندا بیر دؤنوم نوقطه‌سی اولدو و اونون یاراتدیغی اثر ییرمی بئش ایله یاخین‌دیر کی دوام ائتمک‌ده‌دیر. یقین آذربایجان خالقی بونو اؤز درین‌دوشونجه‌لی، فلسفه بیلن و دیل اینجه‌لیک‌لرینی درین‌دن تانییان اوغلو ایواز طاهایا بورجلودور.
آشاغیدا ایواز طاهانین حیاتی و دوشونجه‌لرینه اؤترگی بیر باخیش آتیب و اونون دوشونجه و قایغی‌لاری ایله تانیش اولاجاغیق.
ایواز طاهانین حیاتی
ایواز طاها موغان‌لی‌دیر و تهران بیلیم‌یوردوندا فلسفه‌ده تحصیل آلیب. او میلادی 90-جی ایل لرده «یول» درگیسینین قوروجوسو و باش‌یازاری اولوب. سونرالار آذربایجان جومهورییتینده «جهان» درگیسینین تمل داشینی قویوب و ژورنالین باش یازارلیغینی اؤز اوزه‌رینه آلیب. او هابئله 2004-جو ایلدن «یارپاق» قزئتینی چیخارماغا باشلاییب.
طاهانین چوخلو مقاله، حکایت، تنقید و ترجومه‌سی وار. اونون یول‌دا چاپ اولان فارسجادان آذربایجان تورکجه‌سینه چئویردییی احمد شاملو، نیما یوشیج و سؤهراب سپهری‌دن بیر نئچه شعر، نه بؤیوک اولچوده فارس و آذربایجان دیللرینه حاکیم اولدوغونو ثبوت ائدیر. البته، عرب شاعیر «نزار قبانی«نین ده شعرلریندن دیلیمیزه چئویریب. کانادا‌دا یاشایان رضا براهنی‌نین چوخ تانینمیش «گاری» (آرابا) شعرینی ده موکمّل بیر اسلوبلا، هم متنه هم اونون ادبی گؤزللیکلرینه باغلی قالاراق، فارسجایا چئویریب و بو چئویری رضا براهنی‌نین اؤزوندن ده آلقیش آلیب‌دیر.
ایواز طاهانین آذربایجان تورکجه‌سینده، فارس و اینگیلیس دیل‌لرینده یاییم‌لانان یازی‌لاریندا، داها چوخ فلسفه، ادبیات و سیاسته داییر موضوعلار آراشدیریلیب‌دیر. اونون یازدیغی کیتابلاردان دا ان اؤنملی ایکی‌سی، یعنی «قورشون هاردان آچیلدی» و «شعر وارلیغین ائوی‌دیر»دن آد چکمک اولار، لاکین او آدلاری سرّ کیمی ساخلاناراق یاییلمامیش کیتاب‌لاری‌نین داها ائتکیلی اولاجاغینا اینانیر.
ایواز طاهانین دوشونجه‌سی و فلسفی قایغی‌لاری
ایواز طاهانین هر بیر فلسفی آختاریشیندا «دیل وسوسه‌سی» و یا «دیل دویارلی‌لغی» گؤزه چارپیر. «دیل» فئنومئنی‌نین بئله‌جه قاباردیلماسی بلکه ده آذربایجان تورکجه‌سی‌نین تاریخی دورومو ایله باغلی‌دیر. او، واخت‌آشیری بو مسئله‌یه قاییدیر. بعضن بئله نظره چارپیر کی، او، دوشونجه گئدیشینی و تفککورون گئرچکلشمه شرطینی دیلدن آسیلی سانیر. اونون سؤزویله دئسک «اینسانين دوشونجه‌سی ديلده باش وئرير. هابئله، اینسانین وارليغی ديلده گئرچکلشدييی زاماندان او، باشقا جانلی لاردان سئچيمله‌يه باشلايير. أرسطو اینسانين حئيوان‌لارا اوستونلويونون باشليجا سببينی «نيطق»ده گؤردوكده، يانيلمير. چونکی «اینسان دانیشان حئیوان‌دیر.» او هایدگئردن ایلهام آلاراق «ديل نه اينكي اینسان دوشونجه‌سی‌نين، بلكه وارليغی‌نين دا ائوی‌دير» سؤیله‌ییر. طاها حتتا أدبی-بدیعی یارادیجلیغیندا دا بو وسوسه‌دن یاخا قورتارا بیلمیر. اؤرنه‌یین، کیچیک حجملی رومان ژانریندا یازدیغی «قورشون هاردان آچیلیدی» أثرینده تکنیکی و بدیعی اؤزه‌للیک‌لره رعایت‌له یاناشی، ساغلام و آخیجی بیر دیل سرگیله‌مه‌یه قورشانیر. گونئی آذربایجان بدیعی نثری‌نین قیتلیغیندا بئله بیر کیتاب نثر مدنیتی‌نین گلیشمه‌سینده ائتکی‌سیز اولمایا بیلمزدی.
طاها گؤزه‌للیک فلسفه‌سینه کؤکلنمیش «شعر وارلیغین ائوی‌دیر» کیتابیندا دا بیر چوخ مسئله‌لرله یاناشی یئنه ده دیله قاییدیر. همین کیتابدا گئتمیش کیچیک بیر جومله، سانکی عؤمور بویو بیر فعالیتین اؤزه‌رینی عکس ائتدیریر: «من آذربایجان تورکجه‌سینی تفککور ساحه‌سینده دیللندیرمک ایسته‌ییرم.» اوسته‌لیک، فلسفی نظریه‌لر ایشیغیندا گونئی‌ده شعر مدنیتی‌نین یایغین اولماسی‌نین سرّینی آچماق اوچون نظری سبب‌لر آختاریر. کیتابدا شعریمیزین نثره اوستونلویو، شعرله نثر دیلی‌نین کؤک‌لو فرق‌لری، شعرله ایلگیلی ایدئولوگییانین ائتکی‌لری، شعرین آماج و یا آراج اولماسی، و شعرله فلسفه‌نین ایلگی‌لری گئنیش آراشدیریلیر.
اوست اوسته، دئمک اولار طاهانین بللی دغدغه و یا وسوسه آلانی وار: دیل، دوشونجه، اخلاق، عدالت، اؤزگورلوک، اینجه‌صنعت و سیاست. اونون أخلاقی باخیش بوجاغی کانتدان ائتکیله‌نه‌رک مسئولیت‌چی ماهیت داشیسا دا، اؤزگورلوک و عدالته سول‌سایاغی تأکید ائدیر. بو وورغودا ایسه بعضن آنارشیزم اؤیره‌تیسینه )دوکتوریناسینا( یاخینلاشما حیس اولونور. دیل و دوشونجه‌یه گلدیکده، او هر ایکیسینه قورخونج بیر فئنومئن کیمی باخیر. سون واختلار دیققتینی بو ایکیسی‌نین قارشیلیقلی علاقه‌لری ایشیقلاندیرماغا یؤنلتمیش یازار، بئله بیر ایلیشکیده آچقیجا دیله اوستونک وئریر. بو اوستونلویون سوی‌آغاجی ساپیر-وورف نظریه‌سینه گئدیب.
سون سؤز اولاراق، بونو قئید ائتمک اولار کی ایواز طاهانین پایی آذربایجان دیلی‌نین یاخین کئچمیشده‌کی انکشافیندا اولدوقجا اؤنملی‌دیر. البته کی بو ساحه‌ده رحمتلیک اوستاد هیأتین وارلیق درگیسی و رحمتلیک بهزاد بهزادی‌نین یاییملادیغی «آذری» درگیسینین یئری بیر آیری‌دیر. لاکین اساسدا اونلاری «یول» و «یارپاق»لا قیاسلاماق چوخ دوز اولانماز چونکی آدی کئچن بو سون ایکی درگینین ماهیتی داها چوخ ژورنالیستیک و خطاب ائتدییی کؤتله ایسه داها چوخ عمومی اولوب‌دور. آنجاق، گونوموزده آذربایجان تورکجه‌سینده یازماغا، خصوصاً نثر یازماغا، اویانان شوق و دیرچه‌لیشی کیملره بورجلو اولدوغوموزو یاخشی بیلمه‌لی‌ییک.
قایناقلار:
• ایواز طاهانین رسمی وئب‌‌‌سایتی (www.eyvaz.org)
• ایواز طاهانین تلگرام کانالی (@eyvaztaha)
• ویکی‌پدیا
ایواز طاهادان بیر ترجومه
آرابا
شاعیر: رضا براهنی
چئویرن: ایواز طاها
قاپینی دابانیندان چیخاریب قالدیردیلار
قاپینی آرابایا چاتیب آپاردیلار.
ایندی قاپی‌نین بوم‌بوش کانداری، یالقیز سوسوز ایتین آغزی کیمی گونش آلتیندا تؤوشومکده‌دیر ــ
اوتاق‌لاری آپاردیلار.
کسکین سینیق شوشه‌لرله پنجره‌لرین بوش و سارسیلمیش دیوار‌لاری یالقیز قالمیش ــ
ائویمیزی ده آپاردیلار گؤردون!
ایندی ایسه دویغولاریمیز دیده‌رگین آری‌لار سایاغی بیربیر ایتکین پتک‌لر آرخاسینجا گزیرلرــ
سونرا نؤوبه ساوالانا چاتدی.
بیز اوشاقلار داغین چئوره‌سینده چنبر قوروب دوْنوخدوق
بیزی سایمازجا اؤز ایش‌لرینه قاریشمیشدی باش‌لاری
بیتیردیلر. سونرا گوجه‌نه‌ـ‌گوجه‌نه ساوالانی سؤکوب آرابا اوستونده داشیدیلار
تبریزین اولدوزلو گؤیونو قوپاریب آرابایا یوکله‌دیکلر.
آرابا اوستونده‌کی یوز مینلرجه تبریزلی گؤز هایقیریردی:
بیزی آپاردیلار.
و،
آپاردیلار،
تبریز باغچالاری‌نین چیچک‌لری آغلاشیردی علیشاه أرکی آرابا اوستونده داشینیرکن.
ایندی قاریشقالاردان
سوروشورام گونشین یول‌لارینی
سنین یوخلوغوندا
چونکی گلدیلر، سنی ده آتیب آرابا اوستونه آپاردیلار
بیز سنین یوخلوغوندا بو اوچغون تورپاقلی عالمده نئیله‌ییریک؟
زامانین اوتاییندان یوزمین‌لرله آرابانین گورولتوسونو گؤروروک یوخودا بیله
گلیب بیزی ده آپارایدیلار تکی، بیزی ده.
____________
گاری
رضا براهنی
در را از جایش كندند بلند كردند
در را به روى گارى انداختند بردند
حالا فضاى خالى در چون دهان سگى تشنه و تنها در زیر آفتاب له‌له‌زنان است
اتاقها را بردند
با سطح شیشه‌هاى تیز و شكسته دیوارهاى خالى و مغبون پنجره‌ها تنها مانده‌ست
دیدى كه خانه‌ی ما را هم بردند
احساس‌هاى ما حالا زنبورهاى سرگردانى هستند كه تك‌تك دنبال كندوى گمشده‌شان مى‌گردند
آنگاه نوبت سبلان آمد
ما بچه‌ها اطراف كوه حلقه زدیم تماشا كردیم
بى‌اعتنا به ما مشغول كار خود شده بودند
فارغ شدند. و بعد: هن‌هن‌كنان سبلان را انداختند روى گارى بردند
و آسمان پرستاره‌ی تبریز را كندند انداختند روى گارى
از روى گارى صدها هزار چشم درخشان تبریزى فریاد مى‌زدند:
ما را بردند
و،
بردند
گل‌هاى باغچه‌هاى تبریز مى‌گریستند وقتى كه ارك علیشاه را انداختند روى گارى بردند
حالا از موریانه ها نشانى خورشید را مى‌پرسیم
اما تو نیستى
زیرا كه آمدند و تو را انداختند روى گارى بردند
ما در غیاب تو در اینجا در این جهان خاكى ویران چه مى‌كنیم؟
از دوردست‌هاى زمان غرش صدها هزار گارى را حتى در خواب نیز مى‌شنویم
ایكاش مى‌آمدند ما را هم مى‌بردند.
تهران 26/7/70
___________________
مقاله نین قایناغی