قورولوشچولوق (structuralism) توپلومسال، پئسیكولوژيك و گئنلده متندن ائشيكدهكي ائلئمانلاري اؤزگور اولاراق نظره آلماييب متنين اؤزونو اساس گؤتورور. قورولوشچولوق بير تنقيد فورمتي ده اولاراق كاراكتري (شخصيتي) بير واردونلو يوخ، بير «ايشتيراك ائديجي» كيمي تانيماقدادير. دئمك قورولوشچولوقدا متن بير «معلول» يوخ اؤزو بير «مطلق وجود» كيمي ديققته آلينيز، قورولوشچولوق تنقيد طرزينده صوري و قالارغي اولان فورمتلري الده ائتمك اوچون چاليشيلير، بو دئديييم تنقيد طرزي شعر و ادبيات ساحه سينده ده صنايع لشمه و بيليمسل آخيمين يانسيماسيدير، قورولوشچولوغا عاييد موجود اولان كيتابلاردان معلومات الده ائتمك اولور، بورادا بو لازيم اولان ايضاحي داها اوزاتماغا گرك يوخ.
«ايواز طاها»نين «قورشون هاردان آچيلدي» كيتابيندا قورولوشچولوق باخيش آچيسيندان (سينيرلي اولاراق) 1- «ولاديميز پراپ» 2- «گريما» 3- «رولان بارت»ين اؤزلرينه عاييد اولان و متن ايچره بليرتديكلري 1- «داورانيش بيچيمي» 2- «روايت سلسلهلري» 3-«رمزليك» لري آييرد ائتمهيه چاليشيب، اونون تمل جوت قارشيليغيني (binary opposition) بليرديب. بو جوت قارشيليغين نئجه ضدييتدن «مضمون اويوشقانليغينا» وارديغيني ايضاح ائتمهيه چاليشاجاغام.
الف- «ولاديمير پراپ» روس عاميانه حیكايه لرينده بليرتدييي يئددي نوع «داورانيش بيچيمي» واردير: 1- «كؤتو كاراكتر» 2-«بخش ائديجي» 3- «يارديمچي» 4- «آرانان كيمسه» 5- «خبرگتيرن» 6- «قهرمان» 7- «ساختا قهرمان»
منجه «ولاديمير پراپ»ين روس عاميانه حیكايه لرينده بليرتديیي يئددي نوع «داورانيش بيچيمي»ني گونوموزده كي قوللانیلان ادبی متنلرده ده ايزلهمك مومكندور.
«قورشون هاردان آچيلدي» كيتابيندا «كؤتو كاراكتر» داييمن يئر دييشير. «چوبان» كاراكتري بولاق باشيندا و سو سيراسي اوستونده اورهييندن وورولموش كيمسهنين جنازه سيني باش كاراكترين ائوينين اؤنونه گتيريب اونا دئيير: (صحيفه 6) «… گؤرورسن بولاق يئنه ده قوربانليق آلدي. سو بيزي هم ياشادير، هم ده اؤلدورور.»
صحيفه 10 دا باش كاراكتر ننه سيندن سوروشور: «… كيم ووردو اونو، اونلار كيمي ووراجاقلار؟» باشقا صحنه ده دييرمانچي نين سو نوبهسي اولاراق قارشي جبهه سويو ييخير و دييرمانچينين سو ايله ايشلهين دييرماني ياتير (صفحه 19): «… نئجه ائله ييم آخي؟ گونده سويو ييخيرلار دييرمان ياتير، بوگون بيزيم سو نووبهميزدير، آمما كيمه دئيه رسن- دئدي دييرمانچي، گئت گئده سو قورودو. ايكينجي دؤنه قان تؤكمك ايستهميرم. سؤيلهمك ايچيندن كئچسه ده، صانديقدا گيزلهدييي توفنگي چيخاردي قوخلادي…»
بو متنده هم «ديرمانچي» هم «باش كاراكتر» فرقلي زامانلاردا سو اوچون در حال آدام اؤلدورمهيه قالخديقلاري ندنیندن «كؤتو كاراكتر» اولا بيليرلر آنجاق متنده بو اؤلدورمكلر كيشيسل بير قونو یوخ سانکی تاريخسل بير قونو اولاراق تقدیم اولونور. ماركس دئيير دوغو بؤلگه لرينده سينيفلارين (طبقه لرين) بارانماماسينين بير نهدني سو قيتليغي ايميش،باتی اؤلکه لرینده بو قونو دوغو قدر یاشانمامیش،كئچميشلرده سو قيتليغينا معروض قالميش دوغو بؤلگه لرینده، موجود اولان سو قايناقلاريني قوروماق اوچون مستبيد بير گوج لازيم ايميش،دوغوداکی استیبدادلارین تاریخسل کؤکو بوردان باشلیر.
«يارديمچي» هم ده «خبر گتيرن»، «داورانيش بيچيملري»، متنيميزدهكي «چوبان» كاراكترينده گؤرونور. باش كاراكتر و «چوبان» سانكي گنج اولدوقلاري زامان بوغدا آنبارلاريني تالاييب كاسيبلار آراسيندا پايلاماق ايستهميشلر. بو دوغرولتودا هم تراژيك هم ده گولونج دوروما گيرميشلر. يئريدير قورولوشچولوق تنقيد طرزيندن قيراغا چيخيب «ايواز طاها» نين بو تمثيل ايچره 1979 ايران دئوريمينده يئني يئتمه يا گنج اولانلارين روحيياتينا ايشاره ائتديیيني خاطيرلادام. صاف، فداكار و تجروبه لري منيمسه مهميش بير نسلدن سؤز آچماق ایستردیم. باش كاراكتر «چوبان» و نئچه باشقا يارديمچيلا بوغدا آنبارلاريني تالاييب كاسيبلارا باغيشلاماق ايستهيير (باش كاراكتر سامانليقدا اوزانيب “مكبث” اوخوماق ايسته يير) بورادا بير تور «دون كيشوت» روحيه سینده اولان اينسانلارلا قارشيلاشيريق. بو «دون كيشوت» ساياغيندان دؤنمه روحيات، 1979 دئوريمينده ايشتيراك ائدن گنجلرين چوخوندا واريدي. بو قونو بو نسلين شاعير و يازارلارينين اثرلرينده ده يانسيميش. بو «دون كيشوت»لوق روحيهسي مثلن بو شعرده روايي طرزده يانسيميش: «… يوخ اولان آرخاداشيم!/ بيري وارميش بيري يوخ/ ماوي گؤز اوشاقلاريديق/ بويوموزدان اوجا كيتابلار/ اويونوموز پارا قالميش/ آنلامي! تئزه سالديق/ اوخويوب دالا قالديق/ اوخويوب دون كيشوت اولدوق/ او دا آدسيز دون كيشوت/ توپلاشيب داغا گئتديك/ بير چؤرك اون بولونردي/ سيراميزدا كاسيب اوغوللار/ ان شرفلي حرّ ساييلاردي/ نه گؤزل بيز، نه يازيق بيز…» يا دا بو صحنه: «… يوخ اولان آرخاداشيم!/ گل بير آز شهري دولان/ چوره يين صفينده ايتيبدير/ ساوالاندا شستلي دوران…» (بو منم چيركين لرين بويوگو صحيفه 58، ايل 1378)
«بخش ائديجي» «داورانيش بيچيمي»، متنيميزده كي باش كاراكترين ننهسينده گورونور: (صحيفه 72 )«… ننهمي خاطيرلاييرديم آلنيمي اؤپدو. سونرا زنجيري سالدي بوينوما. گولَله ديمز [رويين تن] ائتدي مني…» يا بو صحنه ده (صفحه 39) «… ننم آغ يايليغيني قارشي طايفا دؤيوشچولرينين آياغي آلتينا سرديكده، ووروشما داياندي…» ايندي سوروشورام «قهرمان» «داورانيش بيچيمي»، بو متنده اولان هانسي كاراكترده جانلانير؟ منجه بو متنين «قهرماني» عينن «كؤتو كاراكتري» كيمي يئر دييشير. «قهرمان» تانينماق اوچون،باش كاراكتر آرتيق اويغوندور آمما يئنه اونو تام «قهرمان» آدلانديرماق اولماز او،ايفا ائدن ايشلري باشقا يؤندن «دييرمانچي» دا ايفا ائدير، آنجاق باش كاراكتر هر ايكي طايفاني مسلسله باغلايير يا گنجليينده كاسيبلارا يارديم ائتمك ايسته يير، آمما «دييرمانچي »دا اوريينده تام آدام اؤلدورمه يه راضي دئييل. او دا ساواشلاردا شجاعت گؤسترير. كيتابين سونوندا تفنگي اؤلولر قاياسينين زيروه سيندن او، يئره آتير، او، باش كاراكتري سون صحنه ده وورمور. «قهرمان» رولو اوست- اوسته باش كاراكتر (راوي) و «ديرمانچي» آراسيندا يئر دييشير. دئمك «راوي» و «ديرمانچي»، «قهرمان» و «كؤتو كاراكتر» «داورانيش بيچيملريني»، بير بيريله دايیمن دیيشيرلر. «ساختا قهرمان» «داورانيش بيچيمي» بو متنده يوخدور.
ب- اينديسه تنقيد ائتدييميز متنده «گريما» نين بليرتدييي اوچ چئشيد «روايت سلسله لريني» ديققته آلماق ايستهييرم:
1- گؤره ولري يئرينه يئتيرمك «روايت سلسلهسي» (Les syntagmes performunieis)
بو روايت سلسلهسي كيتابين باش كاراكتري و «چوبان» آدلانان كيمسهنين بيرليكده بوغدا آنبارلاريني مصاديره ائتمك پلانلاريندا گؤرونور.
2- بليرگين آماجا وارماق اوچون بليرگين چابالار صرف ائتمك (Les syntagmes disjonctionneies) بو روايت سلسلهسي كيتابين باش كاراكترينين قورشون آچميش كيمسهني آراماغيندا و «دييرمانچي» نين سويون ييخماسيندا و بو ايكي كيشي و داورانيشلاريلا پارالل اولان باشقا اولايلاردا گئرچكلشير.
3- اينتيقال وئرمك يا يئريني دَييشديرمك روايت سلسلهسي (Les syntagmes disjonctionneles) بو روايت سلسلهسي رويا و گئرچك آراسيندا باش كاراكترين وورولوب وورولماماغي و تابوت ايچره اؤلونون حتمن دييرمانچي يا باشقا بيريسينين اولدوغو قونوسوندا گئرچكلشير، آمما بو دئدييمده تارتيشما يئري ده اولا بيلير، چونكو نهايتده بير احتيمال باشقا احتيماللارا غاليب گله بيلير و بيز اؤلونون كيم اولدوغونو اويرهنيريك، آمما بو قونو كسكين بير شكيلده ايفاء اولونمور، آرتيرمالييام بورادا كيتابين روايت سلسله لرينين ان اؤنملي لرينه ايشاره ائتميشم.
ج- اينديسه «رولان بارت»ين روايت ايچره بئش نوع بليرتدييي رمزلييي بورادا يازيب اله آلديغيميز كيتابدا بو بئش چئشيد رمزلييي آختاريرام:
1- «داورانيش بيچيمينين نيشانجيلاري» (proairetic code) اؤرنك اوچون بيز دئيهنده: «كيشي اؤلدو سونرا اونون قاریسی اؤلدو» بیر داستانلا اوزلهشیریک. آمما دئینده «كيشي اؤلدو سونرا او کیشینین اؤلوم نیسگیلیندن قاریسی دا اؤلدو» بیر پیلوت لا (پيرنگ له) قارشيلاشيريق. هر حیكايه يا روماندا بوتون كيچيك و بؤيوك داورانيشلار پيلوت و زنجير شكلينده اولاراق بو اوستده دئدیييم رمزليكده يئرلشه بيلير. بو «داورانيش بيچيمينين نيشانجيلاري» بر بيريني اؤرتوشدورور آمما نحو يؤنوندن آيري-آيري قاليرلار.
2- يوروم داشييان رمزليك: «يوروم داشييان رمزليك» بير رومان يا حیكايه ده دئييلن معمالار، سورغولار، و رمزلرين چؤزولوب چؤزولمهمهسيندن بحث ائدير. «قورشون هاردان آچيلدي» متنينده تمل سورغو ائله كيتابين آديندا گؤرونور، سو قيتليغيندا ياشايان «ساري خان بَيليلر» و «آياز بَيليلر» اصلينده كولتورل يوخسونلوقوندان سو اوستونده بير-بيري ايله ساواشداديلار. بو ساواش چوخ اسكي بير ساواش اولدوغو كيمي تقديم اولونور. كيتابدا بير كندين ياخينليغيندا بير قايادان سؤز گئدير. او قايادان سحيرلي بير آخار- باخار اورتايا قويولور. اؤلولر او قايايا داشينماليديرلار، سو ساواشيندا اؤلدوررولموش اؤلولر ده.
كيتابين باش كاراكتئري و اونون سو اوستونده دوشمني اولان دييرمانچينين سون چاتيشمالاری همين قايانين باشيندا باش وئرير. دييرمانچي وورولموش و تابوت ايچينده اؤله بيلمهين بيريسي كيمي جيزيلير. دييرمانچي اورادا تفنگي باش كاراكترين آلنينا دايايير آمما سونوندا اونا قورشون آچمايير. او تفنگي (ماوراء الطبيعه ايله ايليشگيده اولان) قايانين باشيندان آشاغي آتير. تفنگ گليب يئره ديير و يئنه بير قورشون آچيلير، اؤله بيلمهين دييرمانچي آسقيريب اؤلور. بورادا «ايواز طاها» نين بو كيتابيني قورتاران بير صحنه وار، جيزيلميش قايا اؤلولر و پريلرله ايليشگيده اولان بير مكان دير. «ديرمانچي» بو سفر باش كاراكتري وورمور و تفنگي قايادان آتير آشاغي آمما تفنگ يئره دئييب يئنه قورشون آچيلير بو صحنه ني «بارت» دئديیي «يوروم داشييان رمزليك» بيليب بيتمه ين ساواش بلكه ده قدر ايسته ييدير یورومونا يئتيشيرم. «قورشون هارادن آچيلدي» كيتابي بو يورومدان اؤترو كيچيك رومان آدلانديريلا بيلير. حیكايه و رومانين فرقي اونلارين صفحه ساييسينين آز چوخوندا دئييل. نورمال بير دورومدا حیكايه لر بللي بير سونوجا چاتيرلار آمما رومان سونوجا چاتسا دا باشقا يؤندن اوخوجونو اؤز خيال گوج ايله روماني باشقا تور قورتارماق يا اونونلا نئچه طرفلي ايليشگيده اولماقدا سربست بوراخير. يوروم آچيسيندان او قايا باشينداكي اولايدان سونرا بو سورغو بئيينده يارانير: بو خالقين ساواشلاري و فلاكتي كولتورل يوخسونلوقدان بيتمير يوخسا قضا- قدردن؟ كيتاب قورتارير آمما بو سورغو ياشايير و بو قونو بورادا كيچيك رومان قاورامينين يارانماسينا ايمكان يارادير.
«قورشون هاردان آچيلدي» متنينده ايكي طايفانين سو اوستونده ساواشي تام بير ميلتين آرديجيل ايچ ساواشي آتمسفرینده تقديم اولونور. ايكي طايفانين ساواشي چئوره لرينده كي وار اولان مدرن بير دنيادا جيزيلير، مدرن دونيادان بو طايفالارين آراسيندا تكجه تفنگ و مين آتيلان (مسلسل) وار، باشقا يؤندن كيتاب ايلك باخيشدا گؤروندويوندن ساده بير قورولوشا ماليكدير. «ايواز طاها» كيتابينين صحنه لريني «ورق» كيمي قاتيشديرميش تكجه باش كاراكتري اؤلدورمك ايستهين ناخيرچي و ننه نين ائوه گئديب (باش كاراكترين ياراسيني باغلاماق اوچون لازيم اولان شئي لري گتيره جكميش) دؤنمه ديیي و كيتابين سونوندا ايضاح اولونان قايا باشينداكي سون اولاي رويا آتمسفرينده قالير. كيتابين قالان صحنه لريني رئال، خيال و كابوس بؤلوملرينه بؤلمك و بير جيزگيده دوزهنلهمك مومكندور.
3- كولتورل رمزليك: «كولتورل رمزليك» بير چئشيد اورتاق بيليم و ديرلي سانيلان قونولاردير: صحيفه 24 ده اوخويورق: «… اون بئش ايل اؤنجه سامان آنباريندا آرخاسي اوسته اوزانميشديم. «يئددي اوغلونو گون باتانا گؤندرن آتا» نين ناغيليني اوخويوردوم» بوندان علاوه باشقا صحنه ده همين سامانليقدا باش كاراكتر شكسپرين «مكبث» اثريني اوخوماغا چاليشير. ايشچيلرين گل-گئتده دئديكلري جمله لري «مكبث» كيتابينداكي نئچه جومله يله مونتاژ ائدير و بو ايشله باتي و بورانين نهقدر فرقلي كولتوره صاحيب اولدوغلاريني سرگيلهمك ايسته يير، آرتيرمالي كي بير دانيشيق و باشقا دانيشيق يا متني مونتاژ ائديب اوندان پارادوكسيكال بير سونوجا وارماق دونيا ادبياتيندا كئچرلي بير تكنيكدير، مثلن «تامس هاردي»نین «آدسيز- سانسيز جود» (جود گمنام) رومانينين سونوندا، «جود» ائوين اوست قاتيندا اؤلوم ياتاغيندادير، پنجره لر آچيقدير، ائشيكده بوتون جاماعات بير تورن و شنليكله مشغولدور، اونلارين آرديجيل هورا سس لري ائشیدیلیر،آشاغا قاتدا «جود» ون اونو سئومهين قاديني اويناشيلا مازاخلاشمادادير و هردن ده اوست قاتا گليب «جود» ا باش چكير، «جود» اؤلوم حاليندا آنادان اولدوغو گونو و حياتي لعنتلهيير، هر لعنتدن سونرا ائشيكده تؤرهنله مشغول اولموش جاماعاتين هورا قيشقيرتيسي گلير، (»تامس هاردي» نين بو روماني «شو پنهاور» فلسفه سينين ائتكيسينده يازيلميش) »يئدي اوغلونو گون باتانا گؤندرن آتا» و «مكبث» بؤلوملري كيتابين كولتورل رمزليك لريندنديرلر، ننه نين باش كاراكتره وئردييي گؤز مونجوقودا كولتورل رمزليك اولا بيلير.
4- معنايا آرخالانان رمزليك: بو قونوكاراكترلرين شخصيتلرينده يئرلشن مضمونلارلا ايليشكيده دير. باش كاراكترين سانكي گنج ياشلاريندا بوغدا آنبارلاريني تالاييب كاسيبلار آراسيندا پايلاماق آرزيسي، اونون اينسانلارين راحات و برابر ياشاماق ايسته ييندن قايناقلانير، بو بير معنايا آرخالانان رمزليكدير.
5- نومادلارا آرخالانان رمزليك: هر متنين اؤز اؤزلليكلرينه داياناراق اؤزل نمادلاري دا اولا بيلير. «قورشون هاردان آچيلدي» كيتابيندا سانكي چئوره سي مدرن اولان بير گئري قالميش توپلومدا بيتمهين و تاريخسل بير ايچ ساواشا شاهيديک. بورادا اؤلولر تام اؤله بيلميرلر. بير جينايت اسكيدن تيكرار اولونماقدا و بير اؤلن كيمسه چئشيدلي قيافه لرده اؤلمكده دير سانكي، باش كاراكتر بو سونسوز ساواشا قاتيلميش هم اؤز طايفاسيني، هم ده قارشيدا كي طايفاني مسلسل آتشينه توتور. بوندان اؤنجه باشقا بير صحنه ده مستنطيق ياخالانميش (بوغدا آنبارلاريني تالاييب كاسيبلارا باغيشلاماق سوچويلا ياخالانميش) باش كاراكتره دئيير (صفحه 28): «… سيز قورخونو اونلاردان اسيرگهسهنيز، اونلارا ظلم ائتميش اولورسونوز، اونلاري ياشادان قورخونون اؤزودور».
«قورشون هاردان آچيلدي» روماني بو تاريخسل چيخمازدان چيخماغين يولونو تاپا بيلمير و باش كاراكتر خالقيني سئوديينه و اونون يولوندا چوخ اذيتلر چكدييينه رغمن اونو مسلسل آتشينه توتور. آنجاق خالقا يول گؤسترمك حتمن يازيچينين گؤره وي دئييل، اونوتمايين.
اؤله بيلمهين اؤلو، اؤلولرين يئر دَييشمهسي، مين آتيلان (مدرن دونيانين نومادي) بونلار بو كيتابين «نومادلارا آرخالانان» رمزليكلري دير.
اينديسه يئنه «ولاديمير پراپ»ا دؤنورم. او، روايتده «جوت قارشيليقلارين» (binary opposition) نهايتده بير «مضمون اويوشقانليغينا» يئتمهيينه اينانير، باخديغيميز متنده تمل «جوت قارشيليق»، «سو و سوسوزلوق»، «اؤلوم- ديريم» قونوسودور، باش كاراكترين طايفاسي بوغدا اكير، دييرمانچي بوغداني دارتير و اونون طايفاسي دا بوغدا اكيرلر، روايتين «سو و سوسوزلوق» اولان«جوت قارشيليقی» هر ايكي طرفين «بوغدا»، دئمك «ياشام مجبوريتي» قونوسوندا اويوشوب روايتين مضمونونو يئكونلاشديرير. قورولوشچولوق تنقيد طرزينده، تنقيد تئرمينلرينين داها چوخ قوللانديغيني خاطيرلاديب، بير داها بو تئرمينلرين ان دوغروسونو سئچيب يا ياراتماق اوچون، بير قروپ ائديتورلار چاليشمالاريني گؤزله ييرم.
آفتاب آذربایجان، سایی 55، 1390