آنا ديلي سادجه کنديميزده، يؤره ميزده اؤيرنديگيميز ديل دئييلدير. بو، ديلين ايلکين ائوره سيدير. ديل، اينسانين بيلگيلري نين قايناغينا و گؤسترگه آراجينا دؤنوشمه ديکجه آخساقدير، ائورنسل ايستکلردن، دوشونجه لردن يوخسوندور. ديلين توکنمه يَن بير درينليگي وار. بو درينلييه وارماديقجا، دالماديقجا اؤنملي بير ياپيت (اثر) يازماق مومکون اولماز. بو درينلييه واريش کنديليگيندن اينسان بئيني نين انگين اوزايينا (فضاسینا) بير يول آچميش اولور. بو يولدا يورودوکجه دوشونجه دئنئييملري قازانيم و ياراديجيليق بيچيمينده اورتايا چيخار. بونون اوچون ديلين ياراديجيليق ديليني بولماق ايلکين قوشولدور(شرطدیر). ذهنين کنديني آلقيلاما (ایدراک ائتمه) مئکانيزمي بيليمسل اولاراق کشف ائديلميش دئييلدير. آنجاق گئنيشله ين، کندي اوزاييندا قاپساديغي مکانلاري قاوراملارا دؤنوشدورن ذهن، بولوشلاريني قاوراملاشدیراراق نسنللشديرميش اولور. سورکلي اولاراق اوزاي و زاماندان پارچالار قاپسايان قاوراملار ذهنين کندي ايشله ييشيني سوموتلاشديرما (مشخصلشدیرمه) اؤرنگي کيمي اورتايا چيخار. قاوراملار هم ذهنين ايشلرليگيني، چاليشما ديناميگيني اولوشدورور، هم ده ذهنين بولوشلاري يئنه ده قاوراملارلا سوموتلاشير. بو ندنله ده ديل کندي ياشامسالليغيني (حیاتییتینی) قاوراملار يولويلا و قاورامساللاشديرما دولاييسييلا سوردورموش اولور. کئچميشده کي زامانلار، بير چوخ داورانيشلار و تپکيلر قاوراملار يولو ايله اينديليکده گله جکله ايله تيشيمه (ایرتیباطا) گيره بيليرلر. ديل يالنيز بو شکيلده “وارليغن ائوي” اولا بيلير. وارلیق، دونه نی، بوگونو و گله جگی ایله بیر بوتون اولاراق دیل گوزگوسونده گؤرونر. بو اوزدن ده دیل بیلگیسی درینلشدیکجه، وارلیق حاققینداکی بیلگیلریمیز ده گئنیشلر. اينسان- وارليق ايليشکيسينده ديل تانيملاييجي ائتکندير (عامیلدیر). آنلاماق، تانيماق وارين (وارليغين) وارلا (ذئهني وارليقلا) اؤرتوشمه سيدير. بو ايکي وارليغي اؤرتوشدورن ديلدير. بو اوزدن ده هم ذهني وارليق، هم ده کوسموس و اوزاي، ديلي اؤزونه ائو اولاراق بليرتميش اولورلار. ديل کوللانديقجا وارليغين ائوي سارايلاشير، کوللانيلماديقجا بو ائو اؤرَنه (örən-viranə) دؤنوشور. ان گؤزل وارليق بئله، دوغرو کوللانيشيندان يوخسون بوراخيلديغيندا چيرکينلييه و کؤتولويه يووارلانير.
ائيواز طاهانين “شعر وارليغين ائويدير” ياپيتي بير ديل آبيده سيدير. تورک ديلي نين درينليگينه ائنميش بير کيشي آنجاق بؤيله اؤنملي يازينسال (ادبي) ائلئشتيريده بولونابيلير. يالنيز بو يوللا ديليميز اؤز سايقينليغيني قورا و قورويا بيلر. طاها اؤز ياپيتي نين گيريش بؤلومونده “هر شئيدن اؤنجه منيم بؤيوک ديلگيم آذربايجان تورکجه سي نين نظري يؤندن زنگينلشمه سيدير. ديليميز دوشونجه ساحه سينده ديل آچماليدير” – يازير. کيتابي اوخويوب بيتيرن هر بير اوخوجو گئنيش بيلگيلر قازانماقلا بير يئرده طاهانين ديليميزي دوشونجه ديلي ياپماقدا نه قدر باشاريلي اولدوغونون بيلينجينه وارميش اولور. بو قدر ائورنسل بيلگيني اؤز ايچينده بارينديران کيچيک حجملي بير کيتاب سون يوز ايلده نه باکيدا، نه ده تبريزده يازيلميشدير. يازارين بو کيتابي يازمادان اؤنجه نه قدر اوخويوب بيلگي بيريکديرديگي ديقتلردن يايينمير. قورخونج باسقيلار آلتيندا قوزئيده و گونئيده قوراقلاشديريلان، قومساللاشديريلان ديليميز طاهانين ياراديجيليغي ايله ياشيل خياللاريني گئرچکلشديرميشدير. کيتابي اوخويوب بيتيرديکدن سونرا آدامين عاغليندا “کيتابين ايچريگي ايله (مضمونو ايله) آدي اويوم ايچينده دئييل” کيمي فيکير يارانير. چونکو کيتابدا يالنيز شعرين فلسفه سي، الده ائتديگي ائورنسل تجروبه سي و ائوره لري حاققيندا دانيشيلمير. فلسفه نين اؤزو، وارليق و صنعت فلسفي حاققيندا گئنيش بيلگي وئريلير. دونيانين فلسفي فيکريني ائتکيله ميش بير چوخ دوشونورلرين صنعت و وارليق حاققيندا فيکيرلري ايله تانيش اولماق مومکوندور. آيريجا طاهانين بو صنعت و فيکير آخيملارينا ائلئشتيرل (تنقیدی) توتومو دا چوخ ايلگي چکيجي و اؤيرتيجيدير.
ائلئشتيري اولماديغي يئرده بؤيوک صنعت ياپيتلاري يارانا بيلمير. چونکو يالنيز ائلئشتيري يولو ايله بيلينجآلتيندا ساخلي اولانلار بيلينجه داشينير. بو ائلئشتيري دئديگيميز يالنيز صنعت ياپيتي اوزَرينه دئييلدير، قاوراملار اوچون ده کئچرليدير. يا بيلينجالتيندا، يا دا توپلومسال ياشامدا اونودولموش، يئتيم کيمي ياشايان بير چوخ قاوراملارا ائلئشتيرمن دَيَر وئرير، اونلاری ديله قازانديرير. بو قاوراملارا حئيثييت يوکله نير. طاهانين بو اثرينده دونيا يازيني (ادبيياتي) باغلاميندا آذربايجان ادبيياتينا فلسفي ائلئشتيري ديقتي چکمکده دير. بير چوخ جيدي شاعيرلرين و صنعت آدامي نين ياراديجيليق و ذهني اولاناقلاري بو کيتاب آراجيلیغی ايله گئنيشليه جکدير. چونکو هر ائلئشتيرل اثر بيلينجآلتيندان بيلينجه دوغرو بير یؤنه لیش ساغلار. طاهانين بو کيتابيندا گونوموزده ديلين قورتولوشو اوغرونا بير اوجاق ياخيلميش، ديلين گله جگي آيدينليغا قوووشموشدور. اولوسلارين گله جگيني به ليرله ين اونلارين ديليدير. سياسي، ايقتيصادي سيستئملر چؤکدويونده اوناريلا بیلر (تعمیر ائدیله بیلر). لاکين ديل سيستئمي چؤکدويونده هر شئي بيتر. بو اوزدن ده طاهانين بو کيتابي هر شئيدن اؤنجه ديليميزين گئرچکدن ديل اولدوغونو ايثباتلاماقدادير. بو ياپيت بير ديل آنتروپولوژيسيدير. کيتابدا سون ۱۰۰ ايلده اوزرينه يانليش يوزوملار ياپيلميش بير چوخ قاوراملارين دوغرو آچيقلاماسي وئريلميشدير. بونلاردان بیری هئچ خوشلانماديغيم “ايدئولوژي” سؤزودور. يالنيز ائورنسل بيلگييه يييه لنميش اولان بو يانليشليقلاري توپلومون بولانيق ذهنيندن سيله بيلر. بو آچيدان دا ائيواز طاها بؤيوک جسارت گؤسترميشدير. کيتابين بوتون سطيرلري بيلگي ايله دولو اولدوغو اوچون اونون حاققيندا يازماق چتين ايشدير. بو چتينليگي اورتادان قالديرماق اوچون کيتابي ديقتله و الده قلم آلتيني چيزه- چيزه اوخوماق گره کير.
۲۱.۰۷.۲۰۰۸

 

Güntay Gəncalp

 

Eyvaz Taha qumsallıqda boy atan çinar

 

Ana dili sadəcə kəndimizdə, yörəmizdə öyrəndiyimiz dil deyildir. Bu, dilin ilkin evrəsidir. Dil, insanın bilgilərinin qaynağına və göstərgə aracına dönüşmədikcə axsaqdır, evrənsəl istəklərdən, düşüncələrdən yoxsundur. Dilin tükənməyən bir dərinliyi var. Bu dərinliyə varmadıqca, dalmadıqca önəmli bir yapıt (əsər) yazmaq mümkün olmaz. Bu dərinliyə varış kəndiliyindən insan beyninin əngin uzayına bir yol açmış olur. Bu yolda yürüdükcə düşüncə deneyimləri (təcrübələri) qazanım və yaradıcılıq biçimində ortaya çıxar. Bunun üçün dilin yaradıcılıq dilini bulmaq ilkin qoşuldur (şərtdir). Zehnin kəndini alqılama (idraketmə) mekanizmi bilimsəl olaraq kəşf edilmiş deyildir. Ancaq genişləyən, kəndi uzayında qapsadığı məkanları qavramlara dönüşdürən zehn, buluşlarını nəsnəlləşdirmiş olur. Sürəkli olaraq uzay və zamandan parçalar qapsayan qavramlar zehnin kəndi işləyişini somutlaşdırma örnəyi kimi ortaya çıxar. Qavramlar həm zehnin işlərliyini, çalışma dinamiyini oluşdurur, həm də zehnin buluşları yenə də qavramlarla somutlaşır (konkretləşir). Bu nədənlə də dil kəndi yaşamsallığını (həyatiyətini) qavramlar yoluyla və qavramsallaşdırma dolayısıyla sürdürmüş olur. Keçmişdəki zamanlar, bir çox davranışlar və təpkilər qavramlar yolu ilə indilikdə gəələcəklə ilətişimə girə bilirlər. Dil yalnız bu şəkildə “varlığn evi” ola bilir. Varlıq dünü, bugünü və gələcəyi ilə dil güzgüsündə görünər. O üzdən də dil bilgisi dərinləşdikcə varlıq haqqındakı bilgilərimiz və imgələrimiz də genişlər. İnsan- varlıq ilişkisində dil tanımlayıcı etkəndir (amildir). Anlamaq, tanımaq varın (varlığın) varla (zehni varlıqla) örtüşməsidir. Bu iki varlığı örtüşdürən dildir. Bu üzdən də həm zehni varlıq, həm də kosmos və uzay, dili özünə ev olaraq bəlirtmiş olurlar. Dil kullandıqca varlığın evi saraylaşır, kullanılmadıqca bu ev örənə dönüşür. Ən gözəl varlıq belə, doğru kullanışından yoxsun buraxıldığında çirkinliyə və kötülüyə yuvarlanır.
Eyvaz Tahanın “Şeir varlığın evidir” yapıtı bir dil abidəsidir. Türk dilinin dərinliyinə enmiş bir kişi ancaq böylə önəmli yazınsal (ədəbi) eleştiridə bulunabilir. Yalnız bu yolla dilimiz öz sayqınlığını qura və qoruya bilər. Taha “Hər şeydən öncə mənim böyük diləyim Azərbaycan türkcəsinin nəzəri yöndən zənginləşməsidir. Dilimiz düşüncə sahəsində dil açmalıdır”- yazır öz yapıtının giriş bölümündə. Kitabı oxuyub bitirən hər bir oxucu geniş bilgilər qazanmaqla bir yerdə Tahanın dilimizi düşüncə dili yapmaqda nə qədər başarılı olduğunun bilincinə varmış olur. Bu qədər evrənsəl bilgini öz içində barındıran kiçik həcmli bir kitab son yüz ildə nə Bakıda, nə də Təbrizdə yazılmışdır. Yazarın bu kitabı yazmadan öncə nə qədər oxuyub bilgi birikdirdiyi diqqətlərdən yayınmır. Qorxunc basqılar altında Quzeydə və Güneydə quraqlaşdırılan, qumsallaşdırılan dilimiz Tahanın yaradıcılığı ilə yaşıl xəyallarını gerçəkləşdirmişdir. Kitabı oxuyub bitirdikdən sonra adamın ağlında “kitabın içəriyi ilə (məzmunu ilə) adı uyum içində deyil” kimi fikir yaranır. Çünkü kitabda yalnız şeirin fəlsəfəsi, əldə etdiyi evrənsəl təcrübəsi və evrələri haqqında danışılmır. Fəlsəfənin özü, varlıq və sənət fəlsəfi haqqında geniş bilgi verilir. Dünyanın fəlsəfi fikrini etkiləmiş bir çox düşünürlərin sənət və varlıq haqqında fikirləri ilə tanış olmaq mümkündür. Ayrıca Tahanın bu sənət və fikir axımlarına eleştirəl tutumu da çox ilgiçəkici və öyrəticidir.
Eleştiri olmadığı yerdə böyük sənət yapıtları yarana bilmir. Çünkü yalnız eleştiri yolu ilə bilincaltında saxlı olanlar bilincə daşınır. Bu eleştiri dediyimiz yalnız sənət yapıtı üzərinə deyildir, qavramlar üçün də keçərlidir. Ya bilincaltında, ya da toplumsal yaşamda unudulmuş, yetim kimi kimi yaşayan bir çox qavramlara eleştimən dəyər verir, onları dilə qazandırır. Bu qavramlara heysiyət yüklənir. Tahanın bu əsərində dünya yazını (ədəbiyatı) bağlamında Azərbaycan ədəbiyatına fəlsəfi eleştiri diqqəti çəkməkdədir. Bir çox ciddi şairlərin və sənət adamının yaradıcılıq və zehni olanaqları bu kitab aracılığı ilə genişləyəcəkdir. Çünkü hər eleştirəl əsər bilincaltından bilincə doğru bir yönəliş sağlar. Tahanın bu kitabında günümüzdə dilin qurtuluşu uğruna bir ocaq yaxılmış, dilin gələcəyi aydınlığa qovuşmuşdur. Ulusların gələcəyini bələrləyən onların dilidir. Siyasi, iqtisadi sistemlər çökdüyündə onarıla bilər. Lakin dil sistemi çökdüyündə hər şey bitər. Bu üzdən də Tahanın bu kitabı hər şeydən öncə dilimizin gerçəkdən dil olduğunu isbatlamaqdadır. Bu yapıt bir dil antropolojisidir. Kitabda son ۱۰۰ ildə üzərinə yanlış yozumlar yapılmış bir çox qavramların doğru açıqlaması verilmişdir. Bunlardan biri heç xoşlanmadığım “ideoloji” sözüdür. Yalnız evrənsəl bilgiyə yiyələnmiş olan bu yanlışlıqları toplumun bulanıq zehnindən silə bilər. Bu açıdan da Eyvaz Taha böyük cəsarət göstərmişdir. Kitabın bütün sətirləri bilgi ilə dolu olduğu üçün onun haqqında yazmaq çətin işdir. Bu çətinliyi ortadan qaldırmaq üçün kitabı diqqətlə və əldə qələm altını çizə-çizə oxumaq gərəkir.
۲۱.۰۷.۲۰۰۸