شعر و دوشونجه‌نین ایلگی‌سیندن دانیشماق ایسترکن، بو گون‌لر آردیجیل تکرارلانان «دوشونر شاعیر» مؤوضوعسونا قاییتماق ایسته‌میریک. بیلیرسینیز ایندی شاعیرین یاخشی‌سیندان آد چکدیکده اونون شعرینده، فلسفه‌نی آختارماغا باشلاییرلار. بونون شعرینده فلسفه وار. بو جومله سانکی شعری ال چاتماز زیروه‌یه قالدیریر. بونون هاردان گلدییینی بیلیریک. بو، آذربایجان جومهوريیتینده ایل‌لرجه شاعیردن اسیرگه‌نمیش دوشونجه موتیولرینه قاییدیر؛ انسانین دوشونجه مرکزینده دایانمیش اؤلوم مسئله‌سینه؛ ابدی‌لییه. گونئيده ایسه بو، شعرین دیل باخیمیندان سویه‌سیزلیییندن گلیر. بونون سببی هر نه اولورسا اولسون، فلسفه‌نی شعرین سؤزجوک‌لرینه یاراشدیرماق، شعری قالدیرمایاجاق‌دیر، اونو داها بوروشوق بیر کیملیک گرگین‌لیینه سوروکله‌یه‌جک. گؤرکملی رسام، دوگا Degas بیر گون ماللارمه‌یه دئییر: «سنین صنعتین کسکین‌لیک‌له جهنمه بنزه‌ییر، قورخونج‌دور! بئینیم شعر ساپینا دوزلمک ایسته‌ین دوشونجه‌لرله دولو اولااولا، شعر سؤیله‌مکدن عاجیزم.» ماللارمه اونون جاوابیندا دئییر: «یولداشیم دوگا! شعری دوشونجه‌لرله دئییل، سؤزجوک‌لرله قوشورلار.»
□ شعر و دوشونجه؛ شاعیرین نه آخماغی ماراقلی‌دیر، نه ده فیلوسوفو، بلکه شاعیر بونلارین هر ایکیسی‌دیر، بلکه ده هئچ بیریسی دئییل، هانسی‌دیر؟ شعر و دوشونجه؛ بونلارین ایلگیسی حاقدا نه دئیه بیلرسینیز؟
■ شعرله دوشونجه‌نین ایلگیسی بوروشوق بیر مسئله‌دیر. بری باشدان وورغولاییم کی، دوشونجه دئیه‌نده، گؤز قیرپیمیندا فلسفه آنلاشیلمامالی‌دیر. فلسفه و دوشونجه عئینی آنلامی داشیمیرلار. آنجاق اونلاری آییران جیزگی، سیز دئیه‌ن آیدین دئییلدی. رومانتیک‌لردن بو یانا، فلسفه و شعرین ایلگیسی فیلوسوف‌لار و شاعیرلرین ماراق دایره‌سینه چکیلمیش، و سونسوز دارتیشمالارا گتیریب چیخارمیشدی. باخمایاراق کی، هئگئل‌دن هایدگئره‌دک، فلسفی متن‌لرده بیر نؤوع رومانتیزمین فوران ائتدییینی گؤروروک. هر حالدا بو مسئله هایدگئرده، فلسفه‌نین زیانینا و شعرین خئیرینه چؤزولور. اونون فیکرینجه شعر فلسفه‌دن داها آرتیق، داها کونکرئت، دوشونجه قایناغینا یاخین‌دیر. همیشه بئله اولمور، باشقا سؤزله چوخ‌واخت شعرین اؤزو ایله ماهیتی آراسیندا چات یارانیر. یعنی شعرین ماهیتی اونون ووجودو اؤزرینده قورولمور. اؤرنه‌یین افلاتونون شاعیرلره خور باخماسینی، اونلاری اؤز اوتوپیاسیندان قووماق ایسته‌یینی، بونونلا باغلاماق اولار. سووئت‌لر بیرلییی اوتوپیاسیندا شعر و موسیقی‌نین ایشله‌یینی [فونکسیاسینی] خاطیرلادیقدا، افلاتونون سؤیله‌دییی ثبوت‌لار اؤنملی گؤرونور.
بیر آز اوزاق‌لارا گئده‌ک. بشر تاریخینده افسانه [میف] دونیانین مرکزی ساییلیردی. افسانه وارلیغا آنلام باغیشلاییردی. بو افسانه‌لره، اؤزه‌للیک‌له تانری‌لار میفینه اولونان هجوم، ایلک کز یونان فلسفه‌سیندن گلدی، شعردن گلمه‌دی. اولدوقجا جسارتلی گؤرونَن بو ایش، هومئرین تانری‌لارینی دونیانین دامیندان قووماق مقصدی گودوردو. هراکلیتوس دئییردی: «هومئری سئچکین‌لر جرگه‌سیندن باییرا آتیب قامچی‌لاماق گره‌ک‌دیر، چونکی تانری‌لارین ناغیلینی یانلیش یوزوموشدو.» گزنوفانس دئییردی: اونلار «تانری‌لارینی قارادریلی و ائنلی بورونلو یارادیرلار و تراکیا خالقی تانری‌لارینا قاراگؤز، قیزیل ساج باغیشلاییرلار. اگر اینک‌لرین، آت‌لارین و آسلان‌لارین اَلی اولسایدی، و اللری‌ایله رساملیق ائده بیلسه‌یدیلر، اونلار تانری‌لاری اینک، آت و آسلان شکلینده ده چکردیلر. هؤمئر و هئزیود کوتله ایچینده‌کی روسوایچیلیق‌لاری تانری‌لارا باغلاییرلار: اوغورلوق، زناکارلیق و بیربیرینی آلداتماق». ائرنئست کاسیرئرین دئدیینه گؤره، شاعیرلرین، ناغیلچی‌لارین [افسانه‌سُرالارین] خیال اؤرتویو آرخاسیندان، فیلوسوف‌لار آللاهین گئرچک سیماسینی بولماغا چالیشیردیلار. شاعیرلر، کوتله‌نین ذؤوقونه قاپیلدیقلاری اوچون، تانری‌لاری اؤز گؤرکم‌لرینده یارادیردیلار.
منجه فلسفه تاریخینده کیمسه افلاتون قده‌ر شاعیرلره اؤگئی یاناشمیر، هایدگئر قده‌ر ايسه اونلاری عرشه قالدیرمیر. بونا گؤره یاخشی‌سی دا ائله بو ایکی بؤیوک فیلوسوفون گؤزویله شعره باخماقدی. بونلاردان اؤنجه ایکی شاعیرین نظرینه قیساجا توخونماق ایسته‌ییرم: فرئدریک هؤلدئرلین‌ـه و پول والئرییه.
بو، هؤلدئرلین‌ـین سؤزودور: شاعیر ایلک اؤنجه بیله‌رکدن اؤزونو سؤزجوک‌لرین قئیدیندن و اونلارین عادی، آلیشدیغیمیز و داها ایشله‌ک استیفاده‌لریندن آزاد ائدیر. اؤز چئوره‌سینه باخارکن سانکی بیرینجی دؤنه اولاراق تانینماز و بام‌باشقا بیر دونیایا باخیر. وارلیغین و دوشونجه‌نین قبول اولونموش اؤلچولرینی آسیلی ساخلاماقلا، بؤیوک شاعیر، دویغو و دوشونجه‌یه یئنی یول‌لار آچیر. شاعیر دونیانین ایندیکی نوسخه‌سینی یامسیلامیر، و یالنیز مؤوجود انتظامدا اولان نسنه‌لرین [اشيانین] ایمگه‌سینی [تصویرینی] عکس ائتدیرمیر، بلکه شاعیرانه یارادیجیلیغین خیال‌انگیز گوجویله، دونیانین یئنی اوبرازی ایله بیزی قارشیلاشدیریر.
پل والئرییه گؤره هر بیر گئرچک شاعیر، گومان ائدیلدیییندن داها آرتیق، دوزگون آرگومئنت‌لر [برهان‌لار] گتیرمه‌یه و تجریدی دوشونمه‌یه قادیردیر. آمما اونون گئرچک فلسفه‌سینی، فلسفی مضمونلارلا یوکلنمیش سؤزلرده آختارمامالیییق. منجه، ان اؤزگون فلسفه‌لر، آیری‌آیری فیلوسوف‌لارین باخیش‌لاریندا و یا فلسفی دئییم‌لرده یئرلشمیر، تفکر ایشی‌نین اؤزونده گیزله‌نیر. مئتافیزیکده ایشلک اولان سؤزجوک‌لر و دئییم‌لری اوندان آلیرسانیز، دوشونجه‌نین زنگین‌لیییندن ایینه اوجویجا آزالمایاجاق. اولا بیلسین، سیز بونونلا دوشونجه‌نین یئنی‌لیک و یئتکین‌لییینه آرتیریرسینیز. چونکی بئله‌لیک‌له اؤزگه‌لرین دوشونجه دویون‌لرینی اؤز اوست‌لرینه آتاراق، اؤز بئینیزده فیرلانان سورغولارا قاتلاشیرسینیز. شاعیر بونو ائدیر. والئری، شاعیرین اؤزونه مخصوص تجریدی دوشونجه‌سی اولدوغونا اینانیر. تفکر و فلسفه، شعرین قوشولماسیندا بیرباشا دخیل‌دیر. او دئییر: بیر چوخ شاعیرلرین شخصی سیناق‌لاری بونون دوزگونلویونو وورغولاییر. هر بیر شعر، دئدیییم «شعر دونیاسیندان» علاوه، گرگین دوشونجه‌لر، بیر چوخ یوخلامالار، قرارلار و سئچیم‌لره قاتلاشدیقدان سونرا یارانیر. اونلار اولمادان شعر تانری‌جیق‌لاری اولان «موز»لارین باغیشلادیغی خام ماتئریال‌لار، باجاریقلی صنعتی‌چی‌سی اولمایان بیر اعمالاتخانادا، باشلی‌باشینا بوراخیلیر. فایداسیز قالیر. هر بیر شعر، ایستر ایسته‌مز، دوشونجه اوچورومونون اوستوندن کئچمه‌لی‌دیر. پول والتری دوشونجه‌نین بولماجالی دونیاسیندان نئجه کئچمه‌یی شاعیره اؤیره‌دیر: بیزه دوشونجه اوچورومو اوزه‌رینده توللانما ایمکانی یارادان هر بیر سؤزجوک، منیم اوچون یونگول بیر تاختا کیمی‌دیر. قویو و یا درین چات اوستونه قویولموش بو تاختایا بوتون آغیرلیغینیزی سالمامالی‌سینیز. داها اؤنملی‌سی، تاختانین مؤحکم‌لییینی یوخلاماق اوچون، اونون اوستونده آتیلیب دوشمک اولماز. بئله ائتسه‌سه‌نیز تاختا سیناجاق، سیزسه اوچورومونون درین‌لیینه اوچاجاق‌سینیز. بیز اؤزوموزو و اؤزگه‌لری یالنیز بونا گؤره قاورایا بیلیریک کی، سؤزجوک‌لرین آنلامیندان تله‌سیک کئچیریک. سؤزجوک‌لرین اوزه‌رینده دایانماق اولماز، یوخسا ان آیدین دانیشیق‌لار، آنلاشیلماز سؤزلره و طنطنه‌لی قاراباسمالارا چئوریله‌جک. دوشونجه‌سیز شعر اولمور، آمما دوشونجه‌نین اؤزه‌رینده دایانیرسانیز شعرینیز اَپریییر.
□ یاخشی بو شاعیرلر طرفی، بس فیلوسوف‌لار بو حاقدا نه دئییرلر؟
■ افلاتون یونان «ایدئال توپلوم»ـوندا [مدینه‌ی فاضله‌سینده] شاعیرلره لاییق‌لی یئر آییرمیر. شعر جاوان‌لارین اخلاقینی پوزوب، روح دوشکون‌لویو گتیره بیلر. افلاتونون دونیا گؤروشونده کسکین مسئله اونون ایدئیا [مُثُل] آنلاییشی‌دیر. بو آنلاییشا گؤره، بیزیم گؤرونن و دویولان دونیامیز، غیب عالمی‌نین دَییشمز وارلیق‌لاری‌نین کؤلگه‌سی‌دیر، یامسیلاماسی‌دیر. شعره گلدیکده، ایکی قات تقلیدله قارشیلاشیریق. گؤرونن دونیا غیب دونیاسینی یامسیلاییر، شعر ده گؤرونن دونیانی. بئله‌لیک‌له شعر کؤلگه‌نین کؤلگه‌سی‌دیر. شعرین بئله ایللوزییایا [توهمه] سؤیکندییی اوچون، دوشونجه ایله ایلگیسی یوخدور. او، عاغیلدان داها آلچاقلاردا دایانان خیالا سؤیکه‌نیر. بیز بیر چوخ «میز» گؤرسک ده، بوتون بو میزلر اوچون تکجه بیر «ایدئیا» وار. دولگر بیر میز دوزه‌لدیرکن او ایدئیانین اؤزونو یاراتمیر، اونا بنزه‌ر بیر نسنه‌نی یارادیر. یعنی او گئرچک وارلیغی یامسیلاییر. رسام ایسه اوچونجو میزی یارادیر، یعنی ایکینجی میزی یامسیلاییر. دئمک، شاعیر و رسام گئرچکلیکدن اوچ قات اوزاق دوشورلر. دمیرچی آت‌نالینی دوزه‌لدیر، آمما رسام نالین نه اولدوغونو آنلامادان اونون رسمینی چکیر. بیر جسم سویا باتیرسا اَیری گؤرونور، سودان قیراقدا ایسه دوز. بو حیس چاشقینلیغی‌نین کؤکو روحوموزدادیر. رسام انسانین بیلینجینده‌کی بو چاتیشمالمازلیقدان یارارلاناراق بیزی آلدادیر. شعر ده بئله‌دیر. شاعیر گئرچکلییی اولدوغو کیمی جانلاندیرماقدان عاجیزدیر، یاراتدیغی آنجاق بیر کؤلگه‌دیر، شبح‌دیر. او، دوشکون دیلک‌لری شیشیردیب اویادیر، عاغیل و دوشونجه‌نی اینجه‌لدیب اؤلدورور. بئله بیر شاعیر، انسان‌لارین روحوندا یانلیش انتظام یارادیر؛ گئرچکلیکدن اوزاق اولان گؤرونتولر [شبح‌لر] و تصویرلر یاراتماقلا روحون عاغیلسیز قیسمینی سئویندیریر.
افلاتون «جومهوريیت» کیتابینین اونونجو بؤلومونده دئییر: «شعر و فلسفه اسکی زامان‌لاردان بیربیرلریله موحاریبه‌ده‌دیرلر.» شعر «لذت و آجی»نین اوزه‌رینده قورولور، فلسفه ده قانونا و عاغیلا آرخا دورور. شعرین یولونو آچسانیز، اؤلکه‌نیز لذتین، آجی‌نین جایناغینا کئچه‌جک؛ هر یئرده، هر چاغدا اَن یاخشی حؤکمدارلیق ائتمیش قانون و عاغیل توپلومدان قووولاجاق. بونونلا بئله افلاتون یاخشی آنلاییر کی، توپلومون قاپی‌لارینی بوتونلوکله شاعیرین اوزونه باغلاماق اولماز. یوخسا دئمزدی: «هومئر شاعیرلرین بؤیویو، دراماتورگ‌لارین سولطانی‌دیر. آمما بونو وورغولاماق گره‌کیر کی، بیز توپلومون قاپی‌سینی یالنیز تانری‌لارا تاپینان [ستایش ائدن] و اَردملی کیشی‌لری اؤیَن شعرین اوزونه آچاجاغیق. بیز شعرده یاتان جاذیبه‌نی اؤنمسه‌ییریک، آمما آرگومئنت‌لرین [استدلال‌لارین] ایشیغیندا آختاریب تاپدیغیمیز گئرچکلییی اونا قوربان وئرمه‌یه حاققیمیز چاتمیر.» شعرین یارارلی اولماسی ثبوتا یئتمزسه، افلاتون وورغون‌لارین یولونو گئتمه‌یی اؤنه‌ری کیمی ایره‌لی سورور: «عاشیق، سئوگی‌نین اونا زیاندان باشقا بیر شئی گتیرمه‌یه‌جه‌یینی دویدوقدا، سئوگی‌دن الینی اوزور؛ باخمایاراق کی، سئوگینی بوراخماق اولدوقجا چتین‌دیر. بیز ده بونو ائده‌جه‌ییک، شعر بیزه زیان ووردوقدا اوندان دؤنه‌جه‌ییک.»
افلاتون سقراطین دیلی ایله دانیشیرکن داها دا یوموشالیر، هرچند لذته قارشی اولدوغونو، و شعرین اخلاق جارچیسی اولماسی گره‌کلی‌لییینی آردی آراسی کسیلمه‌دن وورغولاییر. افلاتون سقراط‌ـین دیلیندن دانیشیرکن، قوووب تئزدیردییی شعره، یئنیدن قوجاغینی آچیر. بشر دوشونجه‌سی‌نین دامیندا دایانمیش سقراط، «هومئر»ی ملکوت شاعیری سانیر. سقراط‌ـین نظرینجه بؤیوک حماسه شاعیرلری، آخارلی شعرلرینی باجاریق‌لاری گوجونه قوشمورلار، و یا بیله‌رکدن یاراتمیرلار. او شعرلر، اونلاری بوروین بیر جذبه‌دیر؛ آللاه وئرگی‌سی‌دیر. غزل شاعیرلری ده بو قایدادان یانا دئییل‌لر. غزل قوشان شاعیرلر ده، یالینز عاغیل‌لاری ایله اؤزگه‌لشدیکده، اوره‌ک‌آچان غزل‌لرینی سؤیله‌ییر. اونلار وزن و هارمونییادان ائتکی‌لندیکده، «ایچکی تانریسی»ندان باش آلیب گلن دلی‌لییه قاپیلیرلار. سقراط آرتیریر کی، تانری عاغیل و آییق‌لیغی شاعیردن آلیر، اونو معبدلرین کاهین‌لری کیمی اؤز سؤزلری‌نین آراجینا چئویریر. افلاتون، بیر سؤزله، شعری جیددی منیمسه‌میردی.
□ افلاتونون بو باخیش‌لارینی اؤیره‌ننده آز قالیر الیمیزی شعردن اوزک. بس هایدگئر نئجه دوشونور؟
■ هایدگئر، ایلک اؤنجه شاعیرلر و دوشونرلری [متفکرلری] دیلین اصیل قوروقچولاری آدلاندیریر. بونون درین آنلامی وار، چونکی وارلیق اؤزونو دیلده بیزه گؤسته‌ریر. او، «هومانیزم باره‌سینده مکتوب» Lettre on Humanism باشلیقلی مقاله‌سینده دئییر:
وارلیق هر شئیدن اؤنجه «وار»دیر. دوشونجه وارلیغین ایلگیسینی انسانین ماهیتی ایله سون دایاناجاغا آپاریب چاتدیریر. البته، دوشونجه نه بو ایلگینی قوروجوسودور، نه ده سبب‌کاری. وارلیق دوشونجه‌ده دیللنمه‌یه باشلاییر: دیل وارلیغین ائوی‌دیر. انسان، دیلین یوردوندا ساکین‌دیر. دوشونرلر و شاعیرلر بو یوردون قورقچولاریدیرلار. بو قوروقچولارین وظیفه‌سی ایسه وارلیغین افشا اولونما دیله‌یینی سون منزله چاتدیرماق‌دیر. بونلار اؤز سؤزلریله بو افشا اولونما دیله‌یینی دیله گتیریر، دیلده قورویورلار.
هایدگئر داها سونرا شعره گؤزله‌نیلمز درجه‌ده اؤنم وئریر. فلسفه‌دن، بیلیمدن داها یوخاری‌لاردا اَیلشدیریر. اونون نظرینجه، شعر، وارلیغین تَملدن آدلاندیریلماسی و هر نه‌یین اؤزه‌یی‌دیر. شعرین باشلادیغی نسنه‌لری، دیل داها سونرا ایره‌لی سورور. شعر هر بیر اشاره و هر سسدن اؤنجه، انسان اوغلونون دونیادا یاشامی‌نین تَمل دوزه‌نلییی‌دیر. منزل بولماق، ساکین اولماق، همیشه‌لیک اؤیره‌نمک، و وارلیغین سیررینه وارماق‌دیر. شعر هر نه‌یی اونون ایلکین قایناغینا قایتاریر. سانکی بیرینجی کز گؤرونورلر. شعر، نسنه‌لرله دونیانین آراسینداکی اوچورومو آرادان قالدیرماق‌دیر. یئر کوره‌سی وطنه چئوریلمه‌یینجه، شعرین و هر بیر بدیعی اثرین سیرری آچیلمیر. بدیعی اثرین یارانیش بئشییی ساییلان یئر، ائوه چئوریلمه‌لی‌دیر؛ وطنه دؤنمه‌لی‌دیر. مصیبتیمیز بودور: ائویمیز، وطنیمیز یوخدور، شعرین بیزیم بیرجه وطنیمیز اولدوغونو اونودوروق. یالنیز شعرده اولاندا، وطنده یاشاییریق. شاعیر وارلیق و یئرین قارشیلیقلی ایلگی‌سیندن خبر وئرن موراجیعتی ائشیدیر، شعرده بیر داها سسلندیریر. شعر، ایسته‌نیلن ایمکانی دیله باغیشلاییر. شعر حتتا دیل¬له بیزیم آرامیزداکی اوچورومو آرادان قالدیریر. بیز دیل‌له اوغراشیرکن، ائله بیر دایاناجاغا یئتیشمه‌لیيیک کی، دیل اؤزونو دیللندیرسین. بیز دیلین اؤزو ایله گؤروشمه‌دن، دیلده یاشاییریق، و اونونلا تانیشیریق. دوغرودور، بیز اونونلا گؤروشمه‌دن بونلاری ائدیریک. بو چاتیشمامازلیغی آرادان قالدیرماق اوچون، باشقا سؤزله، شعرله گؤروشمک اوچون، هایدگئر شاعیرلییی دانیشیغا چاغیریر. بو شاعیرین نه تکجه دیل‌له سئچکین [ممتاز] ایلگیسی واردیر، بلکه بو ایلگی باره‌ده دانیشماغی باجاریر. بو باخیمدان «هؤلدئرلین، اشتئفان گئورگه، و راینئر ماریا ریلکه» اوچلویو اولدوقجا اؤنملی‌دیرلر. هایدگئر دؤنه‌لرله تکرارلادیغی سون سؤزو بیر داها دئییر. هؤلدئرلین بؤیوک فیلسوف‌لاردان داها درین، غربین گله‌جک آلین‌یازی‌سینی اؤز شعرلرینده جانلاندیریر. «هؤلدئرلین غربین تاریخی طالئعی ایله اولدوقجا دریندن تانیش ایدی. او، فیلوسوف‌لارین، دوشونرلرین گئتمه‌دییی بیر یولدان گئتمیشدی.»
شعر، اؤته‌ری آمما سارسیدیجی اولان اساس بیلگی‌نین بیر آنی‌دیر. ائله بیر آن کی، دئیه بیلمه‌ریک نه‌سه اؤیرنمیشیک، آمما بیزی دَییشدیره‌جک قده‌ر کؤکلودور. کوتله‌لرین تاریخی وارلیغی شعردن دوغور. اؤزگون بیلگی ده شاعیرانه‌دیر. بونا گؤره شعر، فلسفه‌دن داها درین‌دیر. دوشونجه فلسفه‌یه، فلسفه بیلییه episteme، بیلیک ایسه مدرسه آراشدیرمالاری [آسخولاستیک آراشدیرمالار] سویه‌سینه ائندیکده، دئمک تکجه شعر قالیر. فلسفه‌نین توتدوغو یولدا بیلیم یاراندی و شعر ویران اولدو. بئله بیر دورومدا، دوشونجه بیلیمی ترک ائتمک‌له اؤز قورتولوشونو شعرده آختارمالی‌دیر. مگر هؤلدئرلین دئمه‌میشدی انسان یئر اؤزونده شاعیرانه یاشاییر. بونونلا دا فلسفه‌نین جایناغیندان سوروشوب گئد‌ن گئرچک‌لیک ده، شاعیرلیک اؤلکه‌سینده یئرلشیر. شاعیر اؤزویله فلسفه‌نین اؤزه‌یینی، یعنی دوشونجه‌نی گتیریر؛ یول‌لاری آچان و بیلگی پئرسپئکتیوینی گئنیش‌لندیرن دوشونجه‌نی. شعر هر نه‌یین قایناغی‌دیر: تاریخین، سیاستین، و فلسفه‌نین. دیل‌لر و اویغارلیق‌لارین گئرچک قوروجولاری دوزگون شاعیرلردیرلر.
□ بوردا غریبه‌لیک وار، سیز هایدگئرین بو نظرلریله راضیلاشیرمی‌سینیز؟
■ بیزیم دوشونجه جوغرافیامیزدا تام کؤلگه‌ده قالمیش هایدگئر، بؤیوک فیلوسوف‌دور. اویغارلیغیمیزین تانیمادیغی نهنگ بیر دوشونر. اییرمینجی یوز ایللییین بوتون فیکری آخین‌لاری اونون چؤره‌یینی یئییر. هئرمونوتیکا مکتب‌لری بوتونلوکله اونون آدیلا باغلی‌دیر. باشدا بئنیامین، گادامئر، آدورنو، هورکهایمئر، و فوکو کیمی دوشونرلر اولماقلا، فرانکفورت مکتبی، پُست‌مدرنیست‌لر و بیر چوخ فئمئنیست آخین‌لار اونون ایزله‌ییجی‌لری‌دیرلر. هایدگئر درین، آنلاشیلماز، ائتکی‌لندیریجی و گؤرکملی فیلوسوف‌دور. آمما اونون دوشونجه‌سینده انسان اوچون اوچوروم‌لار وار. بیرینجی‌سی، او شعره معین قده‌ر رومانتیک باخیردی. «ملتی و اویغارلیغی یاراتماق» کیمی سیاسی وظیفه‌نی شعره یوکله‌دیکده، سانکی آلمان میللتی‌نین عیرقچی‌لیک ادعاسینا یول آچیردی. اونون شعرده صادالادیغی اؤزه‌للیک‌لرین چرچیوه‌سینه، داها چوخ آلمان شاعیرلری سیغیشیردی؛ مالارمه و بلئیک کیمی شاعیرلر سیغیشمیردی. نئجه کی، هئچ‌واخت غئیرآلمان شاعیرلردن آد چکمیردی. بو دوشونجه‌نین باشقا بیر قورخونج یؤنو ده وار ایدی. هایدگئر بیزی قاچیلماز طالئعیمیزه ایناندیرماق ایسته‌ییردی. بوردا گؤزه‌للیک ساحه‌سیندن بیر آن اخلاق ساحه‌سینه کئچمه‌لی‌یم. چونکی بو باخیش، بوتون درین‌لیک و یئنی‌لیک‌لرینه باخمایاراق، فاجیعه اؤلچولو اخلاقی سونوج‌لار قویوب گئتدی. شعره بو بوجاقدان باخیرساق، یئنه ده صنعت گئج‌تئز اؤز بطنینده توتالیتئریزمی بئجه‌ره‌جک‌دی. هومئرین شعرلرینده، حتتا تانری‌لار دا آلین‌یازی‌لارینا بویون قویورلار. زئوس Zeusاسکی یونان‌لاردا تانری‌لار تانری‌سی‌دیر. رومالی‌لار اونو ژوپیتئر آدلاندیریرلار. او یئر و گؤی اوزونون حاکیمی‌دیر. تانری‌لار تانریسی اولدوغونو او، آسان اله گتیرمه‌میشدی. هر کس‌له، آتاسی ایله بیله مبارزه‌دن سونرا بونو هامییا قبول ائتدیرمیشدی. بونونلا بئله، «طالع» زئوسـا هئچ بیر باغلی‌لیغی اولمادان گئرچک‌لشیر. بونو تانری‌لارین قارشی‌سیندا طالئعین اؤزگورلویو آدلاندیرا بیله‌ریک‌می؟ هومئر آیدینلاتمانین ایلک دوشونری‌دیرسه، (گادامئر بونو دئییر) اونون شعریندن دولایی، طالئع، انسانین آلنینا یازیلیر. غرب انسانی یئنیلیر، و بوتون دونیایا آغالیق ائتدییی اوچون، بشریتی ده اؤزو ایله یئنیلگی‌یه اوغرادیر. هایدگئرین سؤزلریندن بئله چیخیر.
بیر آز دا موباحیثه‌نین آخاریندان قیراغا چیخماق یئرینه دوشردی. من بو هایدگئری هم تانری ائلچی‌سی گؤرکمینده گؤرورم، هم ده ابلیس. هایدگئرین فیکرینجه انسان «آتیلمیش» بیر وارلیق‌دیر. زامان آرخینا آتیلماق، بشر دورومونون باشلیجا و دَییشمز اؤزه‌للییی‌دیر. بیز زامان چاییندان قیراغا چیخماغا، یا اونون آخارینی دَییشمه‌یه قادیر دئییلیک. بیز وارلیغین تاریخی دورومونو پوزا بیلمه‌ریک، آنجاق قبول ائتمه‌لی‌ییک. هایدگئر، هؤلدئرلینـدن دانیشیرکن، داها دوغروسو «قاوراما و یوزمادان» سؤز آچیر، پوزماقدان، دَییشدیرمک‌دن دئییل. بونون نه‌یینده قباحت وار کی؟
دوغرودور، مارکس دئمیشدی فیلوسوف‌لار بوراجان دونیانی تانیماغا جان آتیردیلار، ایندن‌بئله دونیانی دَییشدیرمه‌یه چالیشمالی‌دیرلار. البته من دئمیرم کی، هر بیر دوشونجه‌نین دوغروـ یالانلیغینا اونون یاراتدیغی سونوج‌لارین گوزگوسونده باخاق. کاسیرئر، جبر دوشونجه‌سینی مقدس‌لشدیردییینه گؤره هایدگئری تنقید ائدیر. هر بیر فیکرین دوغروـ یالانلیغی اونون عملی نتیجه‌سیندن باشقا بیر مسئله‌دیر. باخمایاراق کی، دوشونجه اؤز ماهیتینه اویغون بیر عملی یارادیر.
□ بس بئله اولدوقدا بیز هایدگئری نییه قیناییریق کی؟
■ چوخ سئودیییم آلمان فیلوسوفو ائرنئست کاسیرئرین Ernest Cassirer (۱۸۷۴ـ۱۹۴۶) دئییشی ایله، هایدگئرین بو باخیشی، چاغداش سیاسی افسانه‌لره قارشی دیره‌نه بیله‌جک گوج‌لری دیز چؤکدوردو. اویغارلیق‌لارین سقوطونو، سیویلیزاسیالارین چؤکمه‌سینی و توپلوم‌لارین گله‌جک قارانلیغینی اؤن‌گؤرن تاریخ فلسفه‌سی‌دیر بو: اؤز بطنینده انسان یئنیلگی‌سینی بئجه‌رن فلسفه. هایدگئرین فلسفه‌سی. «آتیلمیش»لیغی انسانین باشلیجا خصلتی تانییان نظریه، سؤزسوز بشرین مدنی یاشامینی دَییشدیرمه‌یه گیریشمک اومیدینی پوچا چیخاراجاق. ائله بیر فلسفه، اؤز نظری و ائتیک ایده‌آل‌لاری‌نین بینؤره‌سینی اوچورور. سونوجدا، یوموشاق بیر آراج کیمی، سیاسی اؤنده‌رلرین اویونجاغینا چئوریله بیلیر.
شعرین و فلسفه‌نین بو آلچاق‌هوندور قونومونا [ایستاتوسونا، جایگاهینا] باخمایاراق، اونلارین بیرینجی‌سی ایییرمینجی یوز ایللیکده یئنیلدی، ایکینجیسی ایسه ۱۹- جو یوز ایللیکده.
—————-
■ شعرله دوشونجه‌نین ایلگیسی بوروشوق بیر مسئله‌دیر. بری باشدان وورغولاییم کی، دوشونجه دئیه‌نده، گؤز قیرپیمیندا فلسفه آنلاشیلمامالی‌دیر. فلسفه و دوشونجه عئینی آنلامی داشیمیرلار. آنجاق اونلاری آییران جیزگی، سیز دئیه‌ن آیدین دئییلدی. رومانتیک‌لردن بو یانا، فلسفه و شعرین ایلگیسی فیلوسوف‌لار و شاعیرلرین ماراق دایره‌سینه چکیلمیش، و سونسوز دارتیشمالارا گتیریب چیخارمیشدی. باخمایاراق کی، هئگئل‌دن هایدگئره‌دک، فلسفی متن‌لرده بیر نؤوع رومانتیزمین فوران ائتدییینی گؤروروک. هر حالدا بو مسئله هایدگئرده، فلسفه‌نین زیانینا و شعرین خئیرینه چؤزولور. اونون فیکرینجه شعر فلسفه‌دن داها آرتیق، داها کونکرئت، دوشونجه قایناغینا یاخین‌دیر. همیشه بئله اولمور، باشقا سؤزله چوخ‌واخت شعرین اؤزو ایله ماهیتی آراسیندا چات یارانیر. یعنی شعرین ماهیتی اونون ووجودو اؤزرینده قورولمور. اؤرنه‌یین افلاتونون شاعیرلره خور باخماسینی، اونلاری اؤز اوتوپیاسیندان قووماق ایسته‌یینی، بونونلا باغلاماق اولار. سووئت‌لر بیرلییی اوتوپیاسیندا شعر و موسیقی‌نین ایشله‌یینی [فونکسیاسینی] خاطیرلادیقدا، افلاتونون سؤیله‌دییی ثبوت‌لار اؤنملی گؤرونور.
بیر آز اوزاق‌لارا گئده‌ک. بشر تاریخینده افسانه [میف] دونیانین مرکزی ساییلیردی. افسانه وارلیغا آنلام باغیشلاییردی. بو افسانه‌لره، اؤزه‌للیک‌له تانری‌لار میفینه اولونان هجوم، ایلک کز یونان فلسفه‌سیندن گلدی، شعردن گلمه‌دی. اولدوقجا جسارتلی گؤرونَن بو ایش، هومئرین تانری‌لارینی دونیانین دامیندان قووماق مقصدی گودوردو. هراکلیتوس دئییردی: «هومئری سئچکین‌لر جرگه‌سیندن باییرا آتیب قامچی‌لاماق گره‌ک‌دیر، چونکی تانری‌لارین ناغیلینی یانلیش یوزوموشدو.» گزنوفانس دئییردی: اونلار «تانری‌لارینی قارادریلی و ائنلی بورونلو یارادیرلار و تراکیا خالقی تانری‌لارینا قاراگؤز، قیزیل ساج باغیشلاییرلار. اگر اینک‌لرین، آت‌لارین و آسلان‌لارین اَلی اولسایدی، و اللری‌ایله رساملیق ائده بیلسه‌یدیلر، اونلار تانری‌لاری اینک، آت و آسلان شکلینده ده چکردیلر. هؤمئر و هئزیود کوتله ایچینده‌کی روسوایچیلیق‌لاری تانری‌لارا باغلاییرلار: اوغورلوق، زناکارلیق و بیربیرینی آلداتماق». ائرنئست کاسیرئرین دئدیینه گؤره، شاعیرلرین، ناغیلچی‌لارین [افسانه‌سُرالارین] خیال اؤرتویو آرخاسیندان، فیلوسوف‌لار آللاهین گئرچک سیماسینی بولماغا چالیشیردیلار. شاعیرلر، کوتله‌نین ذؤوقونه قاپیلدیقلاری اوچون، تانری‌لاری اؤز گؤرکم‌لرینده یارادیردیلار.
منجه فلسفه تاریخینده کیمسه افلاتون قده‌ر شاعیرلره اؤگئی یاناشمیر، هایدگئر قده‌ر ايسه اونلاری عرشه قالدیرمیر. بونا گؤره یاخشی‌سی دا ائله بو ایکی بؤیوک فیلوسوفون گؤزویله شعره باخماقدی. بونلاردان اؤنجه ایکی شاعیرین نظرینه قیساجا توخونماق ایسته‌ییرم: فرئدریک هؤلدئرلین‌ـه و پول والئرییه.
بو، هؤلدئرلین‌ـین سؤزودور: شاعیر ایلک اؤنجه بیله‌رکدن اؤزونو سؤزجوک‌لرین قئیدیندن و اونلارین عادی، آلیشدیغیمیز و داها ایشله‌ک استیفاده‌لریندن آزاد ائدیر. اؤز چئوره‌سینه باخارکن سانکی بیرینجی دؤنه اولاراق تانینماز و بام‌باشقا بیر دونیایا باخیر. وارلیغین و دوشونجه‌نین قبول اولونموش اؤلچولرینی آسیلی ساخلاماقلا، بؤیوک شاعیر، دویغو و دوشونجه‌یه یئنی یول‌لار آچیر. شاعیر دونیانین ایندیکی نوسخه‌سینی یامسیلامیر، و یالنیز مؤوجود انتظامدا اولان نسنه‌لرین [اشيانین] ایمگه‌سینی [تصویرینی] عکس ائتدیرمیر، بلکه شاعیرانه یارادیجیلیغین خیال‌انگیز گوجویله، دونیانین یئنی اوبرازی ایله بیزی قارشیلاشدیریر.
پل والئرییه گؤره هر بیر گئرچک شاعیر، گومان ائدیلدیییندن داها آرتیق، دوزگون آرگومئنت‌لر [برهان‌لار] گتیرمه‌یه و تجریدی دوشونمه‌یه قادیردیر. آمما اونون گئرچک فلسفه‌سینی، فلسفی مضمونلارلا یوکلنمیش سؤزلرده آختارمامالیییق. منجه، ان اؤزگون فلسفه‌لر، آیری‌آیری فیلوسوف‌لارین باخیش‌لاریندا و یا فلسفی دئییم‌لرده یئرلشمیر، تفکر ایشی‌نین اؤزونده گیزله‌نیر. مئتافیزیکده ایشلک اولان سؤزجوک‌لر و دئییم‌لری اوندان آلیرسانیز، دوشونجه‌نین زنگین‌لیییندن ایینه اوجویجا آزالمایاجاق. اولا بیلسین، سیز بونونلا دوشونجه‌نین یئنی‌لیک و یئتکین‌لییینه آرتیریرسینیز. چونکی بئله‌لیک‌له اؤزگه‌لرین دوشونجه دویون‌لرینی اؤز اوست‌لرینه آتاراق، اؤز بئینیزده فیرلانان سورغولارا قاتلاشیرسینیز. شاعیر بونو ائدیر. والئری، شاعیرین اؤزونه مخصوص تجریدی دوشونجه‌سی اولدوغونا اینانیر. تفکر و فلسفه، شعرین قوشولماسیندا بیرباشا دخیل‌دیر. او دئییر: بیر چوخ شاعیرلرین شخصی سیناق‌لاری بونون دوزگونلویونو وورغولاییر. هر بیر شعر، دئدیییم «شعر دونیاسیندان» علاوه، گرگین دوشونجه‌لر، بیر چوخ یوخلامالار، قرارلار و سئچیم‌لره قاتلاشدیقدان سونرا یارانیر. اونلار اولمادان شعر تانری‌جیق‌لاری اولان «موز»لارین باغیشلادیغی خام ماتئریال‌لار، باجاریقلی صنعتی‌چی‌سی اولمایان بیر اعمالاتخانادا، باشلی‌باشینا بوراخیلیر. فایداسیز قالیر. هر بیر شعر، ایستر ایسته‌مز، دوشونجه اوچورومونون اوستوندن کئچمه‌لی‌دیر. پول والتری دوشونجه‌نین بولماجالی دونیاسیندان نئجه کئچمه‌یی شاعیره اؤیره‌دیر: بیزه دوشونجه اوچورومو اوزه‌رینده توللانما ایمکانی یارادان هر بیر سؤزجوک، منیم اوچون یونگول بیر تاختا کیمی‌دیر. قویو و یا درین چات اوستونه قویولموش بو تاختایا بوتون آغیرلیغینیزی سالمامالی‌سینیز. داها اؤنملی‌سی، تاختانین مؤحکم‌لییینی یوخلاماق اوچون، اونون اوستونده آتیلیب دوشمک اولماز. بئله ائتسه‌سه‌نیز تاختا سیناجاق، سیزسه اوچورومونون درین‌لیینه اوچاجاق‌سینیز. بیز اؤزوموزو و اؤزگه‌لری یالنیز بونا گؤره قاورایا بیلیریک کی، سؤزجوک‌لرین آنلامیندان تله‌سیک کئچیریک. سؤزجوک‌لرین اوزه‌رینده دایانماق اولماز، یوخسا ان آیدین دانیشیق‌لار، آنلاشیلماز سؤزلره و طنطنه‌لی قاراباسمالارا چئوریله‌جک. دوشونجه‌سیز شعر اولمور، آمما دوشونجه‌نین اؤزه‌رینده دایانیرسانیز شعرینیز اَپریییر.
□ یاخشی بو شاعیرلر طرفی، بس فیلوسوف‌لار بو حاقدا نه دئییرلر؟
■ افلاتون یونان «ایدئال توپلوم»ـوندا [مدینه‌ی فاضله‌سینده] شاعیرلره لاییق‌لی یئر آییرمیر. شعر جاوان‌لارین اخلاقینی پوزوب، روح دوشکون‌لویو گتیره بیلر. افلاتونون دونیا گؤروشونده کسکین مسئله اونون ایدئیا [مُثُل] آنلاییشی‌دیر. بو آنلاییشا گؤره، بیزیم گؤرونن و دویولان دونیامیز، غیب عالمی‌نین دَییشمز وارلیق‌لاری‌نین کؤلگه‌سی‌دیر، یامسیلاماسی‌دیر. شعره گلدیکده، ایکی قات تقلیدله قارشیلاشیریق. گؤرونن دونیا غیب دونیاسینی یامسیلاییر، شعر ده گؤرونن دونیانی. بئله‌لیک‌له شعر کؤلگه‌نین کؤلگه‌سی‌دیر. شعرین بئله ایللوزییایا [توهمه] سؤیکندییی اوچون، دوشونجه ایله ایلگیسی یوخدور. او، عاغیلدان داها آلچاقلاردا دایانان خیالا سؤیکه‌نیر. بیز بیر چوخ «میز» گؤرسک ده، بوتون بو میزلر اوچون تکجه بیر «ایدئیا» وار. دولگر بیر میز دوزه‌لدیرکن او ایدئیانین اؤزونو یاراتمیر، اونا بنزه‌ر بیر نسنه‌نی یارادیر. یعنی او گئرچک وارلیغی یامسیلاییر. رسام ایسه اوچونجو میزی یارادیر، یعنی ایکینجی میزی یامسیلاییر. دئمک، شاعیر و رسام گئرچکلیکدن اوچ قات اوزاق دوشورلر. دمیرچی آت‌نالینی دوزه‌لدیر، آمما رسام نالین نه اولدوغونو آنلامادان اونون رسمینی چکیر. بیر جسم سویا باتیرسا اَیری گؤرونور، سودان قیراقدا ایسه دوز. بو حیس چاشقینلیغی‌نین کؤکو روحوموزدادیر. رسام انسانین بیلینجینده‌کی بو چاتیشمالمازلیقدان یارارلاناراق بیزی آلدادیر. شعر ده بئله‌دیر. شاعیر گئرچکلییی اولدوغو کیمی جانلاندیرماقدان عاجیزدیر، یاراتدیغی آنجاق بیر کؤلگه‌دیر، شبح‌دیر. او، دوشکون دیلک‌لری شیشیردیب اویادیر، عاغیل و دوشونجه‌نی اینجه‌لدیب اؤلدورور. بئله بیر شاعیر، انسان‌لارین روحوندا یانلیش انتظام یارادیر؛ گئرچکلیکدن اوزاق اولان گؤرونتولر [شبح‌لر] و تصویرلر یاراتماقلا روحون عاغیلسیز قیسمینی سئویندیریر.
افلاتون «جومهوريیت» کیتابینین اونونجو بؤلومونده دئییر: «شعر و فلسفه اسکی زامان‌لاردان بیربیرلریله موحاریبه‌ده‌دیرلر.» شعر «لذت و آجی»نین اوزه‌رینده قورولور، فلسفه ده قانونا و عاغیلا آرخا دورور. شعرین یولونو آچسانیز، اؤلکه‌نیز لذتین، آجی‌نین جایناغینا کئچه‌جک؛ هر یئرده، هر چاغدا اَن یاخشی حؤکمدارلیق ائتمیش قانون و عاغیل توپلومدان قووولاجاق. بونونلا بئله افلاتون یاخشی آنلاییر کی، توپلومون قاپی‌لارینی بوتونلوکله شاعیرین اوزونه باغلاماق اولماز. یوخسا دئمزدی: «هومئر شاعیرلرین بؤیویو، دراماتورگ‌لارین سولطانی‌دیر. آمما بونو وورغولاماق گره‌کیر کی، بیز توپلومون قاپی‌سینی یالنیز تانری‌لارا تاپینان [ستایش ائدن] و اَردملی کیشی‌لری اؤیَن شعرین اوزونه آچاجاغیق. بیز شعرده یاتان جاذیبه‌نی اؤنمسه‌ییریک، آمما آرگومئنت‌لرین [استدلال‌لارین] ایشیغیندا آختاریب تاپدیغیمیز گئرچکلییی اونا قوربان وئرمه‌یه حاققیمیز چاتمیر.» شعرین یارارلی اولماسی ثبوتا یئتمزسه، افلاتون وورغون‌لارین یولونو گئتمه‌یی اؤنه‌ری کیمی ایره‌لی سورور: «عاشیق، سئوگی‌نین اونا زیاندان باشقا بیر شئی گتیرمه‌یه‌جه‌یینی دویدوقدا، سئوگی‌دن الینی اوزور؛ باخمایاراق کی، سئوگینی بوراخماق اولدوقجا چتین‌دیر. بیز ده بونو ائده‌جه‌ییک، شعر بیزه زیان ووردوقدا اوندان دؤنه‌جه‌ییک.»
افلاتون سقراطین دیلی ایله دانیشیرکن داها دا یوموشالیر، هرچند لذته قارشی اولدوغونو، و شعرین اخلاق جارچیسی اولماسی گره‌کلی‌لییینی آردی آراسی کسیلمه‌دن وورغولاییر. افلاتون سقراط‌ـین دیلیندن دانیشیرکن، قوووب تئزدیردییی شعره، یئنیدن قوجاغینی آچیر. بشر دوشونجه‌سی‌نین دامیندا دایانمیش سقراط، «هومئر»ی ملکوت شاعیری سانیر. سقراط‌ـین نظرینجه بؤیوک حماسه شاعیرلری، آخارلی شعرلرینی باجاریق‌لاری گوجونه قوشمورلار، و یا بیله‌رکدن یاراتمیرلار. او شعرلر، اونلاری بوروین بیر جذبه‌دیر؛ آللاه وئرگی‌سی‌دیر. غزل شاعیرلری ده بو قایدادان یانا دئییل‌لر. غزل قوشان شاعیرلر ده، یالینز عاغیل‌لاری ایله اؤزگه‌لشدیکده، اوره‌ک‌آچان غزل‌لرینی سؤیله‌ییر. اونلار وزن و هارمونییادان ائتکی‌لندیکده، «ایچکی تانریسی»ندان باش آلیب گلن دلی‌لییه قاپیلیرلار. سقراط آرتیریر کی، تانری عاغیل و آییق‌لیغی شاعیردن آلیر، اونو معبدلرین کاهین‌لری کیمی اؤز سؤزلری‌نین آراجینا چئویریر. افلاتون، بیر سؤزله، شعری جیددی منیمسه‌میردی.
□ افلاتونون بو باخیش‌لارینی اؤیره‌ننده آز قالیر الیمیزی شعردن اوزک. بس هایدگئر نئجه دوشونور؟
■ هایدگئر، ایلک اؤنجه شاعیرلر و دوشونرلری [متفکرلری] دیلین اصیل قوروقچولاری آدلاندیریر. بونون درین آنلامی وار، چونکی وارلیق اؤزونو دیلده بیزه گؤسته‌ریر. او، «هومانیزم باره‌سینده مکتوب» Lettre on Humanism باشلیقلی مقاله‌سینده دئییر:
وارلیق هر شئیدن اؤنجه «وار»دیر. دوشونجه وارلیغین ایلگیسینی انسانین ماهیتی ایله سون دایاناجاغا آپاریب چاتدیریر. البته، دوشونجه نه بو ایلگینی قوروجوسودور، نه ده سبب‌کاری. وارلیق دوشونجه‌ده دیللنمه‌یه باشلاییر: دیل وارلیغین ائوی‌دیر. انسان، دیلین یوردوندا ساکین‌دیر. دوشونرلر و شاعیرلر بو یوردون قورقچولاریدیرلار. بو قوروقچولارین وظیفه‌سی ایسه وارلیغین افشا اولونما دیله‌یینی سون منزله چاتدیرماق‌دیر. بونلار اؤز سؤزلریله بو افشا اولونما دیله‌یینی دیله گتیریر، دیلده قورویورلار.
هایدگئر داها سونرا شعره گؤزله‌نیلمز درجه‌ده اؤنم وئریر. فلسفه‌دن، بیلیمدن داها یوخاری‌لاردا اَیلشدیریر. اونون نظرینجه، شعر، وارلیغین تَملدن آدلاندیریلماسی و هر نه‌یین اؤزه‌یی‌دیر. شعرین باشلادیغی نسنه‌لری، دیل داها سونرا ایره‌لی سورور. شعر هر بیر اشاره و هر سسدن اؤنجه، انسان اوغلونون دونیادا یاشامی‌نین تَمل دوزه‌نلییی‌دیر. منزل بولماق، ساکین اولماق، همیشه‌لیک اؤیره‌نمک، و وارلیغین سیررینه وارماق‌دیر. شعر هر نه‌یی اونون ایلکین قایناغینا قایتاریر. سانکی بیرینجی کز گؤرونورلر. شعر، نسنه‌لرله دونیانین آراسینداکی اوچورومو آرادان قالدیرماق‌دیر. یئر کوره‌سی وطنه چئوریلمه‌یینجه، شعرین و هر بیر بدیعی اثرین سیرری آچیلمیر. بدیعی اثرین یارانیش بئشییی ساییلان یئر، ائوه چئوریلمه‌لی‌دیر؛ وطنه دؤنمه‌لی‌دیر. مصیبتیمیز بودور: ائویمیز، وطنیمیز یوخدور، شعرین بیزیم بیرجه وطنیمیز اولدوغونو اونودوروق. یالنیز شعرده اولاندا، وطنده یاشاییریق. شاعیر وارلیق و یئرین قارشیلیقلی ایلگی‌سیندن خبر وئرن موراجیعتی ائشیدیر، شعرده بیر داها سسلندیریر. شعر، ایسته‌نیلن ایمکانی دیله باغیشلاییر. شعر حتتا دیل¬له بیزیم آرامیزداکی اوچورومو آرادان قالدیریر. بیز دیل‌له اوغراشیرکن، ائله بیر دایاناجاغا یئتیشمه‌لیيیک کی، دیل اؤزونو دیللندیرسین. بیز دیلین اؤزو ایله گؤروشمه‌دن، دیلده یاشاییریق، و اونونلا تانیشیریق. دوغرودور، بیز اونونلا گؤروشمه‌دن بونلاری ائدیریک. بو چاتیشمامازلیغی آرادان قالدیرماق اوچون، باشقا سؤزله، شعرله گؤروشمک اوچون، هایدگئر شاعیرلییی دانیشیغا چاغیریر. بو شاعیرین نه تکجه دیل‌له سئچکین [ممتاز] ایلگیسی واردیر، بلکه بو ایلگی باره‌ده دانیشماغی باجاریر. بو باخیمدان «هؤلدئرلین، اشتئفان گئورگه، و راینئر ماریا ریلکه» اوچلویو اولدوقجا اؤنملی‌دیرلر. هایدگئر دؤنه‌لرله تکرارلادیغی سون سؤزو بیر داها دئییر. هؤلدئرلین بؤیوک فیلسوف‌لاردان داها درین، غربین گله‌جک آلین‌یازی‌سینی اؤز شعرلرینده جانلاندیریر. «هؤلدئرلین غربین تاریخی طالئعی ایله اولدوقجا دریندن تانیش ایدی. او، فیلوسوف‌لارین، دوشونرلرین گئتمه‌دییی بیر یولدان گئتمیشدی.»
شعر، اؤته‌ری آمما سارسیدیجی اولان اساس بیلگی‌نین بیر آنی‌دیر. ائله بیر آن کی، دئیه بیلمه‌ریک نه‌سه اؤیرنمیشیک، آمما بیزی دَییشدیره‌جک قده‌ر کؤکلودور. کوتله‌لرین تاریخی وارلیغی شعردن دوغور. اؤزگون بیلگی ده شاعیرانه‌دیر. بونا گؤره شعر، فلسفه‌دن داها درین‌دیر. دوشونجه فلسفه‌یه، فلسفه بیلییه episteme، بیلیک ایسه مدرسه آراشدیرمالاری [آسخولاستیک آراشدیرمالار] سویه‌سینه ائندیکده، دئمک تکجه شعر قالیر. فلسفه‌نین توتدوغو یولدا بیلیم یاراندی و شعر ویران اولدو. بئله بیر دورومدا، دوشونجه بیلیمی ترک ائتمک‌له اؤز قورتولوشونو شعرده آختارمالی‌دیر. مگر هؤلدئرلین دئمه‌میشدی انسان یئر اؤزونده شاعیرانه یاشاییر. بونونلا دا فلسفه‌نین جایناغیندان سوروشوب گئد‌ن گئرچک‌لیک ده، شاعیرلیک اؤلکه‌سینده یئرلشیر. شاعیر اؤزویله فلسفه‌نین اؤزه‌یینی، یعنی دوشونجه‌نی گتیریر؛ یول‌لاری آچان و بیلگی پئرسپئکتیوینی گئنیش‌لندیرن دوشونجه‌نی. شعر هر نه‌یین قایناغی‌دیر: تاریخین، سیاستین، و فلسفه‌نین. دیل‌لر و اویغارلیق‌لارین گئرچک قوروجولاری دوزگون شاعیرلردیرلر.
□ بوردا غریبه‌لیک وار، سیز هایدگئرین بو نظرلریله راضیلاشیرمی‌سینیز؟
■ بیزیم دوشونجه جوغرافیامیزدا تام کؤلگه‌ده قالمیش هایدگئر، بؤیوک فیلوسوف‌دور. اویغارلیغیمیزین تانیمادیغی نهنگ بیر دوشونر. اییرمینجی یوز ایللییین بوتون فیکری آخین‌لاری اونون چؤره‌یینی یئییر. هئرمونوتیکا مکتب‌لری بوتونلوکله اونون آدیلا باغلی‌دیر. باشدا بئنیامین، گادامئر، آدورنو، هورکهایمئر، و فوکو کیمی دوشونرلر اولماقلا، فرانکفورت مکتبی، پُست‌مدرنیست‌لر و بیر چوخ فئمئنیست آخین‌لار اونون ایزله‌ییجی‌لری‌دیرلر. هایدگئر درین، آنلاشیلماز، ائتکی‌لندیریجی و گؤرکملی فیلوسوف‌دور. آمما اونون دوشونجه‌سینده انسان اوچون اوچوروم‌لار وار. بیرینجی‌سی، او شعره معین قده‌ر رومانتیک باخیردی. «ملتی و اویغارلیغی یاراتماق» کیمی سیاسی وظیفه‌نی شعره یوکله‌دیکده، سانکی آلمان میللتی‌نین عیرقچی‌لیک ادعاسینا یول آچیردی. اونون شعرده صادالادیغی اؤزه‌للیک‌لرین چرچیوه‌سینه، داها چوخ آلمان شاعیرلری سیغیشیردی؛ مالارمه و بلئیک کیمی شاعیرلر سیغیشمیردی. نئجه کی، هئچ‌واخت غئیرآلمان شاعیرلردن آد چکمیردی. بو دوشونجه‌نین باشقا بیر قورخونج یؤنو ده وار ایدی. هایدگئر بیزی قاچیلماز طالئعیمیزه ایناندیرماق ایسته‌ییردی. بوردا گؤزه‌للیک ساحه‌سیندن بیر آن اخلاق ساحه‌سینه کئچمه‌لی‌یم. چونکی بو باخیش، بوتون درین‌لیک و یئنی‌لیک‌لرینه باخمایاراق، فاجیعه اؤلچولو اخلاقی سونوج‌لار قویوب گئتدی. شعره بو بوجاقدان باخیرساق، یئنه ده صنعت گئج‌تئز اؤز بطنینده توتالیتئریزمی بئجه‌ره‌جک‌دی. هومئرین شعرلرینده، حتتا تانری‌لار دا آلین‌یازی‌لارینا بویون قویورلار. زئوس Zeusاسکی یونان‌لاردا تانری‌لار تانری‌سی‌دیر. رومالی‌لار اونو ژوپیتئر آدلاندیریرلار. او یئر و گؤی اوزونون حاکیمی‌دیر. تانری‌لار تانریسی اولدوغونو او، آسان اله گتیرمه‌میشدی. هر کس‌له، آتاسی ایله بیله مبارزه‌دن سونرا بونو هامییا قبول ائتدیرمیشدی. بونونلا بئله، «طالع» زئوسـا هئچ بیر باغلی‌لیغی اولمادان گئرچک‌لشیر. بونو تانری‌لارین قارشی‌سیندا طالئعین اؤزگورلویو آدلاندیرا بیله‌ریک‌می؟ هومئر آیدینلاتمانین ایلک دوشونری‌دیرسه، (گادامئر بونو دئییر) اونون شعریندن دولایی، طالئع، انسانین آلنینا یازیلیر. غرب انسانی یئنیلیر، و بوتون دونیایا آغالیق ائتدییی اوچون، بشریتی ده اؤزو ایله یئنیلگی‌یه اوغرادیر. هایدگئرین سؤزلریندن بئله چیخیر.
بیر آز دا موباحیثه‌نین آخاریندان قیراغا چیخماق یئرینه دوشردی. من بو هایدگئری هم تانری ائلچی‌سی گؤرکمینده گؤرورم، هم ده ابلیس. هایدگئرین فیکرینجه انسان «آتیلمیش» بیر وارلیق‌دیر. زامان آرخینا آتیلماق، بشر دورومونون باشلیجا و دَییشمز اؤزه‌للییی‌دیر. بیز زامان چاییندان قیراغا چیخماغا، یا اونون آخارینی دَییشمه‌یه قادیر دئییلیک. بیز وارلیغین تاریخی دورومونو پوزا بیلمه‌ریک، آنجاق قبول ائتمه‌لی‌ییک. هایدگئر، هؤلدئرلینـدن دانیشیرکن، داها دوغروسو «قاوراما و یوزمادان» سؤز آچیر، پوزماقدان، دَییشدیرمک‌دن دئییل. بونون نه‌یینده قباحت وار کی؟
دوغرودور، مارکس دئمیشدی فیلوسوف‌لار بوراجان دونیانی تانیماغا جان آتیردیلار، ایندن‌بئله دونیانی دَییشدیرمه‌یه چالیشمالی‌دیرلار. البته من دئمیرم کی، هر بیر دوشونجه‌نین دوغروـ یالانلیغینا اونون یاراتدیغی سونوج‌لارین گوزگوسونده باخاق. کاسیرئر، جبر دوشونجه‌سینی مقدس‌لشدیردییینه گؤره هایدگئری تنقید ائدیر. هر بیر فیکرین دوغروـ یالانلیغی اونون عملی نتیجه‌سیندن باشقا بیر مسئله‌دیر. باخمایاراق کی، دوشونجه اؤز ماهیتینه اویغون بیر عملی یارادیر.
□ بس بئله اولدوقدا بیز هایدگئری نییه قیناییریق کی؟
■ چوخ سئودیییم آلمان فیلوسوفو ائرنئست کاسیرئرین Ernest Cassirer (۱۸۷۴ـ۱۹۴۶) دئییشی ایله، هایدگئرین بو باخیشی، چاغداش سیاسی افسانه‌لره قارشی دیره‌نه بیله‌جک گوج‌لری دیز چؤکدوردو. اویغارلیق‌لارین سقوطونو، سیویلیزاسیالارین چؤکمه‌سینی و توپلوم‌لارین گله‌جک قارانلیغینی اؤن‌گؤرن تاریخ فلسفه‌سی‌دیر بو: اؤز بطنینده انسان یئنیلگی‌سینی بئجه‌رن فلسفه. هایدگئرین فلسفه‌سی. «آتیلمیش»لیغی انسانین باشلیجا خصلتی تانییان نظریه، سؤزسوز بشرین مدنی یاشامینی دَییشدیرمه‌یه گیریشمک اومیدینی پوچا چیخاراجاق. ائله بیر فلسفه، اؤز نظری و ائتیک ایده‌آل‌لاری‌نین بینؤره‌سینی اوچورور. سونوجدا، یوموشاق بیر آراج کیمی، سیاسی اؤنده‌رلرین اویونجاغینا چئوریله بیلیر.
شعرین و فلسفه‌نین بو آلچاق‌هوندور قونومونا [ایستاتوسونا، جایگاهینا] باخمایاراق، اونلارین بیرینجی‌سی ایییرمینجی یوز ایللیکده یئنیلدی، ایکینجیسی ایسه ۱۹- جو یوز ایللیکده.
—————-
قولو آغ‌سس‌ین ایواز طاها ایله
اولدوز ژورنالی اوچون آپاردیغی موصاحیبه‌نین گئنیلندیریلمیش متنی.
بو متن “شعر وارلیغین ائوی‌دیر” کیتابینین
بیرینجی چاپیندا درج ائدیلمیشدیر.
2007/9/1