آشاغیداکی سؤزلوک [لغتنامه] سون واخت‌لار ایشیق اوزو گؤرموش بیر کیتابین چتین سؤزلرینی ایچه‌ریر. کیتابین آدی بودور: «کیملیکچی سیاست باره‌سینده پاتولوژیک تئزلر.»
کیتابدا سیزین اوچون قاورانیلماسی چتین اولان باشقا سؤز، جومله و پاراگراف وارسا بیزه یازین. بیز اونلارین آچیقلاماسینی دا بو سؤزلویه آرتیراجاغیق.
بو سؤزلوکده “آذ” آذربایجان جمهوریتینده ایشله‌نن دیله ایشاره‌دیر، “تر” ایسه ایستانبول تورکجه‌سینه.
آبسورد absurd: پوچ
آرگومئنت: احتجاج، برهان، argument
آغیرلیق نؤقطه: نقطه‌‌ی ثقل،
آنتاگونیزم: ستیز، antagonism
آنتیک چاغ: دنیای باستان
آنلاتيم: ايفاده، بيان، expression
آيدينلانما: روشنگري، Enlightenment [Az. məarifçilik]
آیرینتی: خيرداليق، جزئيات، attribute [Az. atribut]
آیغیری: ضد
ائتنیک آزلیق: اقلیت قومی
ائتنیک: قومی
اؤز: ذات، essence // تؤز: ماهیت، substance
اؤزبيلينج: خودآگاهي، consciousness
اؤزچولوک özcülük : ذات‌گرایی، essentialism
اؤزگورلوک: آزادليق، آزادي، freedom, liberty
اؤزگون özgün: اوريژينال، original
اؤزنل öznəl: ذهني، subjective [آذ: subyektiv]
اؤزنلليک öznəllik: ذهنی بودن، معقول بودن به ذهن، subjectivity [آذ: subyektivlik]
ائش‌‌ده‌‌یر: هم‌‌ارز، equivalent
اؤلچو: بُعد، dimension [تر: boyut]
ائندیر‌گه‌‌مه: تقليل، reduction
ائندیرگه‌‌مه‌‌چیلیک: تقلیل‌‌گرایی، reductionalism
اؤن‌‌سانیم: پیش‌‌فرض، presupposition
اؤن‌مودئرن: پیشامدرن، promodern
اؤن‌‌يارغي: پيش‌داوري، prejudice
ائوریم‌‌چیلیک: تطورگرایی، evolutionalism
اورتا چاغ: قرون وسطا
اوره‌تيم ürətim: ایستئحصال، توليد، production
اوس: عاغیل، خِرَد
اوسچولوق usçuluq: عاغيلچيليق، خردگرايي، rationalism
اوس‌ديشي usdışı: غيرعقلاني، irrational
اوسساللیق: عقلانیت، rationality
اوسلوب üslub: سبک، style
اؤگه: عنصر، element. بو سؤزجویو “اویه üye” سؤزوندن فرقلندیرمه‌لیییک: عضو، member
اولومسوز: منفی، negative
اولوملو olumlu: مثبت، positive
اويغارليق: تمدن، sivilization [آذ: sivilizasiya]
ایستنج: اراده، will /گوج ایستنجی: اراده‌ی معطوف به قدرت، The Will to Power
ايم: نشانه، sign [آذ: işarə]
ایمگه imge: تصویر، خیال، ایماژ، imajery
اينانج: عقيده، belief
بؤلوجولوک: تجزیه‌طلبی، separatism
باخيش بوجاغي: زاويه‌‌ي ديد، view point
باشقالیق: غیریت، otherness
بلیرله‌‌نیم‌چیلیک: تعین‌گرایی، determinism
بيچيم: فرم، forme [آذ: forma]
بيلگي: information
بيليک: شناخت، episteme ، knowledge
بيليم: science
بيلينج: آگاهي، conscious
بيلينج‌‌آلتي: ناخودآگاه، subconscious
پولیس Polis: شهر دؤولتی، فارسجا: دولت‌‌شهر. أرسطو سیاست کیتابینین بیرینجی بؤلومونون ۹-جو بندینده یازیر: بیر نئچه کندین بیرلشمه‌‌‌سیندن عمله گلمیش توپلومون آدی پولیس [شهر]دیر. پولیس اؤز احتیاج‌‌لاری‌‌نین تأمینی باخیمیدان بیتکین‌‌لیک [کمال] زیروه‌‌‌سینه چاتیر.
تجريد soyutlama :absraction
توپلومسال آنتاگونیزم: ستیز اجتماعی، social antaginism
توتارلي: منسجم، coherent
توتارلي‌ليق: انسجام، coherence
توتالغا: ابزار، instrument
توتالغالاشما: ابزاري شدن، instrumentalization
توتوم tutum: ظرفيت، capacity
توکه‌ديجي tükədici: مصرف‌کننده
تومل tüməl: کلّي، universal
تیکل tikəl: خاص، particular
چئوریلمه: مسخ، transformation
چات: شکاف، گسل
چاغيريشيم: تداعي معاني، association of ideas
چوخ‌سس‌لي: چندصدايي، polyphonic
خيال: imajination
دئسپوت despot: مستبد
دالیش: تأمل، شهود، intuition
دورتو dürtü: انگيزه، رانه، drive
دوزه‌نک düzənək: دسيسه، توطئه، conspiracy [ تر: komplo]
دوشونَر düşünər: متفکر، thinker [تر: düşünür]
دونیاگؤروشو: جهان‌‌بینی
دويغو: احساس، شور، عاطفه sensation؛ emotion
دويغوسال: sentimantal ؛ emotional
دويغوسالليق: احساساتي‌گري، sentimantality
دويو duyu: حس، sense
رئال: واقعی، real
روح‌بيليم: روانشناسي، phsycology
زوراکیلیق: خشونت، violence [تر: şiddet]
سؤيلم: گفتمان، discourse
سانیم: فرض
سورون sorun: مشکل، مسئله problem
سوره‌ج sürəc: گئدیش gediş: پروسئس، فرآیند، فراشد، process
سوموت somut: کونکرئت: انضمامی، concret
سیاسال siyasal : امر سیاسی the politics
سيمگه: نماد، symbol [آذ: Simvol]
فونکسیا: کارکرد، function [تر: işlev]
قارشیلیق: معادل
قاورام: مفهوم، concept
قوتسال: مقدس، sacred
قورام quram : نظریه، theory
قورولوش: ساختار structure
قورولوشچولوق: ساختارگرايي، Structuralism، [آذ: strukturalizm؛ تر: yapısalcılık]
قوروم qurum: نهاد، institution
قونوم qonum: جايگاه، status
کؤروک‌‌‌له‌‌مک körükləmək: دمیدن [در آتش]
کونتئکست: زمينه، متن، context
کونکرئت: انضمامی، concret [تر: somut]
کيم‌ليک: هويت، identity [تر: özdeşlik]
گئدیش gediş: سوره‌ج sürəc : پروسئس، فرآیند، فراشد، prosess
گئرچک: واقعي، real
گئرچک‌‌چي‌‌ليک: رئاليزم، واقع‌گرايي realism
گئرچکلشمک: تحقق یافتن
گئرچکلشمیش سوسیالیسم: سوسیالیسم تحقق‌یافته، سوسیالیسم موجود، real socialism
گئرچکله‌‌ییش: تحقق
گئرچک‌‌ليک: واقعيت،reality
گؤستریم: تصويرلنديرمه، بازنمايي presentation
گله‌نک galanək: سنت، tradition [آذ: ənənə]
لاغ: irony
لطيفه: anektod
نئیترال: خنثی neutral
نامعين‌ليک: عدم تعین، undeterminism
نسنه nəsnə: شئي، عين [در مقابل ذهن]، object، [آذ: obyekt]
نسنه‌‌لليک nənəllik : objectivity [Az. obyektivlik]
نوستالگييا nostalgiya : نیسگیل، غم‌ياد، nostalgia
وطنداش: شهروند، citizen
وورنوخما vurnuxma: اضطراب Angouish
يئنیدن گؤسترمه: representation
ياتيريم yatırım : سرمايه، capital
يارارلي‌ليق: سودمندي utility
ياساق: ممنوع، قدغن، interdit
یانیلساما: وَهم، توهم، illusiation
یوکسک یاخشی: خیر اعلا، the Highest Good.
___________________
بیرنئچه ایصطیلاحین قیسا آنالیزی
بو آچیقلامالار کیتابین أتک یازیسیندا یئر آلیب:
● اؤزنه و نسنه
بو متنده ایکی ایصطیلاح حیاتی اؤنم داشیییر: اؤزنه [سوژه] و نسنه [اوبژه] . فلسفي متن‌لرده سوژهنين باشليجا آنلامي “تانييان فاعيل”دير، اوبژهنين آنلامي ايسه “تانينان شئي”دير، ذهنين خاريجيندهکي أشيادير. سيز دونياني اوبژه کيمي نظره آلين، اينسانين ذهنيني ايسه سوژه کيمي. اؤزنه öznə : سوژه، فاعل شناسا، subject [آذ: subyekt]؛ نسنه nəsnə: موضوع شناخت، اوبژه، object [آذ: obyekt]. (باخ: ا. طاها، نئجه يازاق، يارپاق قزئتي ۱۲- جی سایی‌سی‌نین خصوصي علاوه‌سي، “اؤزنه/نسنه” باشلیغی [مدخلي])
● سیاسال [امر سیاسی]
“سیاسال” سؤزو صیفت اولسا دا اونو ایسم کیمی ایشله‌دیرم. بو، اینگیلیسجه the political ایصطیلاحی‌نین قارشیلیغی‌دیر. آذربایجان تورکجه‌سینده ایندییه قده‌ر ایشلنمه‌میش بو تئرمینین (من بوندان اؤنجه اونو بیر نئچه کز قوللانمیشام) ایستانبول تورکجه‌سینده قارشیلیغی “سیاسال”دیر، فارسجادا ایسه “أمر سیاسی”.
● تاریخی سوره‌ک‌لی‌لیک [تداوم تاریخی]
پان ایرانیست‌لرین باخیشینا گؤره، “ایران” هخامنشی‌لردن باشلاناراق ایندییه قده‌ر وارلیغینی قوروموش سیاسی بیریم [واحید]دیر. حالبوکی پست‌مدرنیسم سونراسی دوشونجه‌لرده بوتون تاریخی سوره‌ک‌لی‌لیک‌لر ناغیلدان باشقا بیر شئی دئییل. اوندا قالسین ایران آدلی بیر سیاسی واحید کی، سون واخت‌لاراجان ناغیل‌لارا بورونموش بیر قاورام ایدی. واختیله بو آدی “ممالیک محروسه” اوچون منیسمه‌مک گئدیشینده بیرلشمیش میللت‌لر تشکیلاتیندا افغانیستانلا یاریش آپارماق مجبوریتینده قالمیشلار. ایسلامدان سونرا آردیجیل دؤولت‌لر گلیر: موسلمان شرق خیلافتی (اموی‌لر، عباسی‌لر)، سونرا موغول‌لار، ائلخانلی‌لار و… بونلاری ایران آدلاندیرماق، ایندیکی تورکیه‌نی یونانیستان آدلاندیرماقدان داها گولونج اولاردی.
● آچیق اولماق [گشودگی به روی دیگری]
بوتؤولویه قارشی چیخماق، باشقاسینا آچیق اولماغین باشلانغیجی‌دیر. بو دئييمي اوُمبئرتوْ ائکوْ’نون Umberto Eco “آچيق اثر” The Open Work کيتابيندان آلميشام. ائکونون آچيق اثردن مقصدي بودور: اثرين گؤروٍجوسو، دينله‌ييجيسي، اوخوجوسو اونو اؤزونه مخصوص منطيقي اوٍسلوب‌لا قاوراماغا ايمکان ياراتمالي‌دير. آنجاق، اوخوجونون اؤزو ده اثره قارشي آچيق اولمالي‌دير. گومان ائتدييي آنلاييشي زورلا اثره يوٍک‌له‌مه‌مه‌لي‌دير.
● گئرچکلشمیش سوسیالیزم
گئرچکلشمیش سوسیالیزم: سوسیالیزم تحقق یافته در اتحاد جماهیر شوروی، سوسیالیزم موجود. بو ایصطیلاحی Real Socialism تئرمینی‌نین قارشیلیغی اولاراق قوندارمیشام. پوست‌مارکسیست متفکرلر، “گئرچکلشمیش سوسیالیزم” دئدیکده سووئت‌لر بیرلییینده‌کی سوسیالیزمی نظرده توتور، بونونلا دا اونو “ایدئال سوسیالیزم”دن فرقلندیریرلر.
● پارادیگما [پارادایم]
.paradigm یونان منشأ‌لی بو تئرمین حرفی باخیمدان “اؤرنک” و “میثال” آنلامینا اویغون گلیر. فلسفی و علمی چئورهلرده «کونکرئت علمی آراشدیرما‌لاری معینلشدیرن نظری و مئتودولوژی ایلکین شرط‌لرین توپلوسو» کیمی باشا دوشولور. باشقا دئییش‌له، پارادیگما بیلیمده هر هانسی بیر پروبلئمین آراشدیرما قونوسو کیمی سئچیلمه‌سی و او پروبلئمی چؤزه بیلن هر هانسی سوالین و یا سوال‌لارین قویولماسی‌نین ایلکین شرطیدیر.
● اولو یاخشی
خیر اعلا، the Highest Good. اینسان موتلولوغونون ساغلانماسی بو خئیرلری ایزله‌مک‌له مومکون اولور، أفلاتون‌ـا گؤره “یوکسک یاخشی” سعادتین اؤزودور. “تانری، دین، توپلوم، طبقه، سوی، اولوس” یوکسک یاخشی‌لارین بیر قیسمی‌دیر. کانت‌ـا گؤره، خئیر اینسانین أن یوکسک آماجینا ایشاره‌دیر. أفلاتون‌ـا گؤره، بوتون ایی نسنه‌لرین اورتاق اولدوقلاری یالنیز بیر “یوکسک یاخشی” وار. آمما أرسطونون نظرینجه، هر بیر علمی ساحه‌ده یوکسک یاخشی‌نین آیری‌آیری آنلامی وار. باشقا بیلیک‌لرین تابع اولدوقلاری بو تومل بیلیک، فردی مرحله‌ده فلسفه‌دیر، توپلومسال مرحله‌ده ایسه سیاست. اونون دا نظرینجه، یوکسک یاخشی سون مقامدا موتلولوق‌لا عئینی‌دیر.
● بدیعی أثرده آماج و آماجلیلیق
“آماج”دان مقصد هر بير بديعي أثرين قارشيسينا قويولموش خارجي مقصددير، اؤرنک اوچون استالين′ين دوْغوم گونو ايله باغلي معين شعرين قوْشولماسي باره‌ده شاعره امر وئريلير. بئله‌جه یارانمیش شعرین دیش‌آماجی وار. آمما “آماجلي‌ليق” أثرين داخلي قورولوشونا قاييدير، شعر بيردن بيره شاعيرين بيلينجيندن فوّاره‌له‌نير. بئله‌جه آدلانديرما چتين‌ليک تؤره‌ديرسه بيرينجي‌سي‌نين يئرينه “ديش آماج”، ايکينجيسي‌نين يئرينه ايسه “ايچ آماج” اصطلاح‌لاريني اؤنه‌ريرم. هر ايکي سؤزجوک‌له ايگيلي اوْلاراق انگليس ديلينده ده بو چاتيشمازليغي گؤروروک. چونکو همين ديلده بو ايکي سؤزجويون بيربيريندن فرقلنديريلمه‌سي اوْ قده‌ر ده دقيق دئييل: آماج purpose، آماجلي‌ليق purposiveness. فارسجادا عربجه‌نين خزينه‌سيندن چيرپيشديريلان “غايت و غايتمندي” اصطلاح‌لاري “آماج و آماجلي‌ليق” آنلاميني داشييير.
● قورغو قورامی [نظریه‌ی توطئه]
Conspiracy theory of society، نظریه‌ی توطئه. بوندان اؤنجه أثرلریمده “قورغو قورامی” اصطیلاحینی قوللانیردیم. آمما اونون بیر چوخ‌لارینا آنلاشیلماز گلدیییندن ایستانبول تورکجه‌سینده منیمسه‌نیلمیش “دوزه‌نک قورامی” تئرمینیندن یارالانماق قرارینا گلمیشدیم. سون مقامدا سایین توغرول آتابایین تکلیفی ایله بو فیکریمدن داشیندیم.
● دورتو dürtü [انگیزه، رانه]
دورتو، اينساني اؤز احتياج‌لاريني اؤدمه اوچون حرکته گتيرمه‌يه مئیيل‌لنديرن عامیل‌دير. هارت‌لي “drive” [دورتو]، “need” [احتياج] و motive [دئویندیریجی، حرکت‌وئریجی] بير سببين اوچ آدي ساییر. دورتو بد‌نين ائله بير حالتي‌دير کي، بورادا جسماني قوه چئوره‌ده‌کي بؤلمه‌جیک‌لرینه دوغرو سفربر اولونور. بعضي‌لرينه گؤره، جاذيبه‌لر بد‌نين جوشقو شکلينده دويولان حالت‌لري‌دير. بونا گؤره ده، دورتو اينسانين چاليشمالاري، داورانيش‌لاري و تپکي‌لري اوندان آسيلي اولان داخيلي باسقي حالت‌لرينه دئييلير.
● 1968 اولایلاری [جنبش 1968]
فرانسا باشدا اولماق‌لا غرب اؤلکه لري 1968ـ‌جي گئنيش اؤيرنجي حرکاتينين ٍEvenments شاهيدي اولموشدو. بو اولاي‌لار، بوتون غربده 60ـ‌جي ايل‌لرين اورتالاريندان باشلانميش گنج‌لر و اؤيرنجي‌لر عوٍصيانينين پارتلايش نؤقطهسي ايدي. مؤوجود ايجتيماعي گلهنکلره و گوج قورولوش‌لارينا قارشي يؤنلميش بو اولاي‌لار، غرب اويغارليغيندا درين ايز بوراخدي. فرانسادا کوچه يوٍروش‌لري «دوْگول»ون اؤلکه باشچيليغيني ترک ائتمهسينه گتيريب چيخاردي و بيليم‌يورد چئورهلرينده تام آنلاميندا دپرم ياراتدي.
● آیدینلاتما آخیمی [جریان روشنگری]
آذربايجان جومهورييتينده بونا “معاريفچيليک” دئييلير, فارسجادا «روشنگري»، اينگيليسجهده ايسه Enlightenment. بو آخيم 18ـ جي يوزايلليکده آورپادا ياراندي. بو آخيما منسوب دوٍشونرلر گومان ائديرديلر عاغيلين ايشيغيندا هر شئي آيدينلاشاجاق. بشرين قارشيلاشديغي بوتون چتينليکلر، بوتون پروبلئملر چؤزوله‌جک. آيدينلانما جرياني‌نين اؤنجوللري، علمين گوجونه هر شئيي تانيياجاقلاريني لوْوغاليق‌لا دوٍشونوردولر. هئچ بير تانينماز نسنهنين قالماديغي واخت، قورخودان قورتاراجاغيق. ايندنبئله، بشرين قارشيلاشديغي مجهوللار ميتوْسون [اوسطورهنين] قارانليغيندا دئييل، لوْگوْس, يعني عاغيلا سؤيکهنن کلامين ايشيغيندا چؤزولمهلي ايدي. دیققتلی اولمالیییق کی، آذربايجان معاريفچي‌لييي 19ـ‌جو يوز ايلليکدن باشلايير و روسيا اوکتيابر اينقيلابيناجان داوام ائدير. باشليجا غايه‌سي چاغداشلاشماق‌دير.