«ایواز طاها»نین «شعر وارلیغین ائوی‌دیر» آدلی کیتابی، باکی دا خزر اونیوئرسیته سی طرفیندن یاییملانیب ایشیق اوزو گؤردو. الیمیزده کی کیتاب چئشیدلی قونولاری چئوره‌دیینه باخمایاراق، ایچینده کی دوشوندوروجو آردیجیللیقلا اوخوجونون گؤزو اؤنونده سرگیلنمکده دیر. بو یازیدا، کیتابین بیر سیرا یئرلرینه توخونولور. دوشونجه‌‌لریمیزین اوست اوسته دوشن یئرلری گؤستریلیر، اوزلاشمایان یئرلرده ایسه قونولار بوسبوتون باشقا بیر باخیمدان آراشدیریلیر.
شعر، سیاست، ایدئولوگییا
واختیلا «چاغداش آذربایجان شعری‌نین آراشدیرماسی» (= نقد شعر معاصر آذربایجان) آدلی کیتابدا «آذربایجانین سیاسال شعری» باشلیقلی بؤلومده، سیاسال شعری توپلومساللیقدان اوزاق، شعارچی و تاريخسل رئپورتاژ کیمی آچیقلامیشدیم. سیاسال شعری گئرچک‌لییی قوندارمالاشدیریر دئیه آلدادیجی و گئريچي شعر کیمی سونموشدوم. بو باخیمدان: «اؤیمه شعرلری، رومانتیک سئوگی، اؤته‌ری اولایلارلا ایلگیلی شعرلرله بیرلیکده آرا-سیرا عیرفانا گیریشمیش شعرلری بئله» قوندارما و آلدادیجی اولدوغونا گؤره سیاسال شعر آدلاندیرمیشدیم. سیاسته آرخالانان شعرده گئرچک‌لیک اؤزونون آیدین وارلیغینی ایتیریر.
شعرین قالارغی‌لیغی، یالنیز اؤز گوجونه اینانماقلا یوزولور، آنجاق سیاستین اؤته‌ری ماهیت داشیدیغینا گؤره، اونون قالارغی‌لیغینا اینانماق اولماز. او یالنیز یاراتدیغی آجی‌لاریلا قالارغی اولور. بیز سیاستی یالنیز هیتلرین کوتله‌وی قیرغینی، دؤیوش‌‌لر و توتالیتار اقتدارلارلا تانییر و آجیغیمیزی گؤسترمک اوچون سیاستین بو کیمی اؤرنک‌‌لرینه دایانیریق. بو باخیمدان، سیاسته یؤنه‌لن شعر، یالنیز یالتاقلیغی و توپلوما قارشی‌لیغی ایله یادداشلاردا قالاجاقدیر. شعرین ایسه، سیاسته قاتیلدیغینی نئجه یوزماق اولار؟
شعرین قالارغی‌لیغی، یالنیز اؤز گوجونه اینانماقلا یوزولور، آنجاق سیاستین اؤته‌ری ماهیت داشیدیغینا گؤره، اونون قالارغی‌لیغینا اینانماق اولماز. او یالنیز یاراتدیغی آجی‌لاریلا قالارغی اولور.
سیاستین استراتئگییاسیندا: ایدئولوگییا و شعر آنلاییشلاری بیر توتالغا (ابزار) و تبلیغات کیمی ایشه توتولور. سیاست شعردن ده ایدئولوگییادان دا اؤز ایستکلرینه یئتیشمک اوچون یارارلانیر. شعرده ایسه گوجلو، باجاریقلی و ساغلام دوشونجه اولمادیغیندا، سیاسته داهادا الوئریشلی دوروم یارانیر. بونا گؤره، بو استراتئگییادا: آنلاییشلار اؤز گئرچک آنلامینی‌دییشه‌رک، اؤنجه‌دن قوراشدیریلمیش مقصدلرین قوللوغوندا اولور و شعر بو قورغونون تملینه چئوریلیر؛ ایواز طاهانین سؤزو ایله دئسک : «سیاست‌چی‌‌لر شعره بیر بیلدیریش کیمی باخیرلار» (ص 34). بو آنلامدا شعر، سیاستین اوزون سورکلی اولمایان یاشامی قدَر قیسا عؤمور سورور و سیاستین عؤمرو قورتارماقلا شعرده اونودولور (بو حاقدا یوخاریدا قئید ائتدییم «نقد شعر معاصر آذربایجان » کیتابینا باخا بیلرسینیز). شعر، سیاستین دیلینه چئوریلیرسه اوندا هرگون بیر دونا گیرمه‌لی اولاجاقدیر. «هربئرت مارکوزه» دئمیشکن: سیاستین دیلی «تبلیغ اوزره قوراشدیریلمیش بیر دیل‌دیر. بو سؤزده، دوغرو ایله یالان، اؤزلوک (ماهیت، ذات) ایله وارلیق و بیر سؤزله نسنه‌‌لرله ایشلک‌‌لر (کارکرد) و اونلارین ائتگی آیریملاری آییرد اولونمور بونا گؤره ده بو تضادلی آنلاییشلار بیربیرلریله یوغرولاراق یئرلرینی بیربیریله‌دییشیرلر».
سیاست ساختا دوشونجه و آنلاییشلاریلا، گئرچک آنلاییشلاری قیراغا ووراراق توپلومون ذئهنیتینی [سوبیئکتینی] اؤرت‌باسدیر ائده‌رک اؤزونو تبلیغات آنلاییشلاری اؤرتویو آلتیندا بیزه سیریییر. بو آنلاییشلار توپلومون دامارلاریندا آردیجیل آخماقلا اونون بئینینده آلیشقانلیق یارادیر (عادت ائتمک) بئله‌لیکله ده گونده‌لیک قونو اوزرینده‌دییشیلمز قورونتولار (تصورات) یارانیر، بئله‌لیکله ده توپلوم اؤزونو چاشباشلیق یارادان بیر “گئرچه یین” قارشیسیندا گؤرور. سیاست، اؤز ساختا دوشونجه‌سینی یوروتمکله، باشقا دوشونجه، ایفاده و اوخونوشلاری (= قرائت، خوانش) یالان و قوندارما کیمی گؤستریر. سایین طاها دئمیشکن: «سیاست آداملاری تنقیدین «سازنده»سینی خوشلاییرلار. بونون دا دوزگون آنلامی، هرنه‌یین گوناهینی اؤزگه‌‌لرین بوینونا آتماقدیر، باشقا سؤزله باشچی‌لارین یئرینه آیاقدا قالانلارین بوینونو وورماق» (ص51). سیاست، اؤزونون ایفاده و دوشونجه یه چکدییی ساختا جیزیقلارینا اونسوزدا اینانمیر. بو کیمی دوشونجه‌نین تبلیغی، وطنداشین اجتماعی قاوراييشینی (فهم) جایدیراراق، توپلوم و ایفاده قورولوشونون داورانیشلاریندا اویغونسوزلوق یارادیر.
سیاست تبلیغاتی سئودیینه گؤره، سیاسی ایفاده سیستئمی اولان «تبلیغ» ایفاده‌سینی سئچیر. بو ایفاده سیستئمی سیاستین ساختا اؤز گوونلیینی قاباریق بیچیمده گؤستریر و بونونلادا آیدین دوشونجه، بو تبلیغاتین اؤرتویو آلتیندا گیزلی قالیر. شعر ایسه بئله بیر سیستئمه قوللوق ائدیب اولایلارین آردینجا گئدرسه، شعرسل‌لیکدن اوزاقلاشاراق شعارچیلیغا یؤنه‌له‌جکدیر؛ چونكو سیاستین اؤزونه مخصوص ساختا و «ائولر ییخان سؤزجوک‌‌لری» وار: من آخشاملار / ائویم ییخان / کلمه‌‌لری یوخلاییرام … (بهروز صدیقی، یالقیز آغاج دوستلوغوندا، ص 26)
شعر سیاسته و اونون آردینجا شعارچیلیغا اوغرایاندا ایدئولوگییانین ائتکیسینی اونوتماق اولماز. ایدئولوگییا گله‌نكسل دَیرلری (ارزشهای سنتی) دیریلتمک و اونو ساخلاماق آنلامینا آرخالاناراق هر بیر یئنی‌چی‌لیین قارشیسینی آلیر. بیزیم توپلومدا سیاستین قورولوشو، یؤنتم‌سیز (غیرمنسجم) و بیچیم‌سیز بیر قورولوشدور، بونا گؤره ایدئولوگییا بئله بیر قورولوشون چرچیوه‌سینده یوزولورسا، اوندا سیاست ده ایدئولوگییادا توپلوما اویوشمایان آنلاییشا چئوریله‌رک ساغلام دوشونجه‌نی هده‌لمه‌لی‌دیر. ایدئولوگییا، سوء ظن‌‌لره ندن اولاراق سیاستین الینده تبلیغ آراجی کیمی ایشله‌نیر. دوغروسو سیاست اوچون، ایدئولوگییانین هئچ بیر اؤنمی یوخدور، یالنیز اوندان اؤزونون گوج قورولوشونو (ساختار قدرت) ساخلاماق و گوجلندیرمک اوچون یارارلانیر. سیاست، ایدئولوگییادان فایدالاناراق توپلومون داورانیشینی ایزله‌ییر. من طاهانین «ایدئولوگییا گئرچک وطنداش‌لاری تابع‌‌لره چئویریر، و انسان‌لاری عاغیلا دایانمایان عمله قالدیریر» جومله‌سینین ایلکینه «سیاست، ایدئولوگییا واسیطه‌سیله» سؤزلرینی علاوه ائده‌ردیم. چونكو بئله اولمایان حالدا، سیاست اؤزونون گوج قورولوشونو قورویوب ساخلایا بیلمز. سیاست ایدئولوگییایا آرخالاناراق: وطنداش‌لارا قوللوق، عدالتین گليشمه‌سي، سؤز آزادلیغی و اولوسال کیملیک (هویت ملی) کیمی آنلاییشلاری اؤز ایسته‌دییی کیمی یوزور. «ژان پول سارتر»ین فیکرینجه: «ایدئولوگییا آیدین و بللي اؤنري‌‌لرین چرچیوه‌سینده اؤزونو گؤسترمیر ترسينه بوتون اولایلاری گیزلتمک اوچون اؤرتوکلو بیر ایفاده آراجی کیمی بیزی تاپیر».
ایواز طاها شعرین ایدئولوگییایا قاتلاشدیغینی شعرین شعارچیلیغا اوغرادیغینا گتیریب چیخارماسینی سؤیله‌دیکدن سونرا، شعرده عیرفان و عدالت کیمی آنلاییش‌لارین یئر آچماسینی وورغولاییر. ظنیمجه بو آنلاییشلار (عیرفان و عدالت) اؤزوده بیر نوع ایدئولوگییادیر. عیرفانی، یالنیز صوفیزم آنلامدا توتماساق یازیچی ایله راضی‌لاشا بیلریک. چونكو عیرفان بیر نوع شهودی دویغودور، اونو لیریکایا دا چئویرمک اولار. صوفیزم ایسه یالنیز اؤز یاراشیغینا گووه‌نن بیر آنلاییشدیر و بو آنلامدا ایدئولوگییا ایله عینی قاپی‌یا چیخیر.
سوروملولوق، لیریکا، دویغو دوشگونلویو (سانتی مانتالیزم)
ایواز طاهانین شعر ایدئولوگییا و سیاسته اوغرادیقدا، شعارچیلیغا یؤنلمه‌سی فیکری ایله راضی‌لاشماق اولار. آنجاق اونون شعر حاقدا سؤیله‌دییی «اَن دولغون آنلام لیریکادا گئرچکله‌شیر» (ص85) فیکری ایله تام راضی‌لاشماق اولماز. او بو فیکرینی بئله آچیقلاییر:
«لیریکا، شعری، دوشونجه‌نین باشلیجا اؤزه‌للییی ساییلان «آنلاییش قوندارماق »دان اوزاقلاشدیراراق، بری باشدان باشقا ارتباطی ایشلک‌‌لری قیراغا قویور و آسیلی ساخلاییر. بونون معناسینی اؤزونون دیشیندا کی هر بیر عؤهده‌لییی اؤز اوزه‌رینه گؤتورموش شعرلرله موقاییسه ده باشا دوشمک اولار». (ص 85)
دوغرودور لیریکا، شعرین اَن دولغون و یوموشاق اولان باشلیجا اؤزللییی‌دیر آنجاق ریاکار و قورغوچولوقلا (حیله) مشغول اولان سیاسی شعرین قارشیسیندا، سئوگی و محبت‌له یاناشماق خیریستیانلیغین «بیر اوزونه شیلله وورسالار او بیری اوزونو ده چئویر» اؤیودچولویونه بنزه‌ییر. ایواز طاها سیاسی شعری رد ائتمکله یاناشی سوروملولوغو دا رد ائدیر. بودا سوروملولوغون دؤزومجول و یاخود دؤیوشکن و مبارزه داشییجی یانلیش آنلامیندان ایره‌لی گلیر.
سوروملولوق، «فوتوریست»لرین دئدییی کیمی یوروش ائتمک و دؤیوشکن‌لیک آنلامیندا دئییل و یاخود «صنعت صنعت اوچون » دئین‌‌لرین دوشوندوک‌‌لری کیمی یالنیز «صنعت» گؤزللییی و سؤز صنعتکارلیغی ایله سونوجلانمیر. ایواز طاها سوروملولوق دئینده، اونون آنلامینی آراشدیرماق اوچون کؤکو سیاستدن قالخان ایفاده‌‌لر ایله وورغولاییر:
«کاسترو حؤکومتینده آیدین‌لار، «سوسیالیست گئرچک‌چی‌لیک » (رئالیسم سوسیالیستی) آخینینا قوشولمالیدی‌لار، یوخسا زورلا او ایشه سوروکله‌نیردیلر. بونون سایغی‌لی (محترمانه) آدی، توپلوم اؤنونده عؤهده‌ليك داشیماق ایدی، توپلوما قول اولماق» (ص 79).
ظنیمجه سوروملولوغو بو آنلاییشلارلا یوزماق یانلیش‌دیر. بونون آدینی ایدئولوگییادان قالخمیش تبلیغات استراتئگییاسی آدلاندیرماق اولار. طاها اؤزوده دولاییسی بونو وورغولایاراق دئییر: «نه‌یین صنعت اولوب اولمادیغینی سیاسی اؤنده رلر معین لشدیریر». منجه بونون آدینی ایدئولوگییا آدلاندیرماق اولار، چونكو ایدئولوگییا : «قوندارما بیچیمده بیر مطلق آنلامین کؤلگه‌سینی متنین اوزه‌رینه سالیر»سا اوندا کاسترونون ایشینی سوروملولوق آدلاندیرماق اولماز. شعرین «اَن مجرد لیریک ژانری بئله تاریخ و توپلومدا دوغولور»سا (ص42) اوندا اونون سوروملولوغوندان واز کئچمک اولماز. شعر توپلوم اوزرینده دایانیرسا هئچ بیر شئیه لاقئید یاناشا بیلمز. آز سونرا طاهانین سؤیله‌دییی بو سؤزو خاطیرلاماق ایستردیم:
«چئشیدلی مدنی چئوریلمه‌‌لر (مسخ)، سیاسی زوراکیلیق‌لار و فاجیعه اؤلچوسو آلمیش اقتیصادی عدالت‌سیزلیک دوروموندا یاشایان شاعیرین شعری، ایستر ایسته مز «شاعیر – توپلوم » چارپیشماسینا گتیریب چیخاراجاق. لاکین سون مقامدا بونلارین هئچ بیری، شعری شعریت کورسوسونده ایلشدیرمیر» (43).
سوروملولوقلا باغلی بو آنلاملار، شعری شعرسل‌لیکدن اوزاقلاشدیریرسا دئمک شاعیر توپلومدا اؤزونون یاراتدیغی اویدورما و رومانتیزمی ایله یاشامالی‌دیر.
بو فیکری باشقا یؤندن آچیقلاماق اولار. او دا، سوروملولوقلا بیرگه ائستئتیکانین بیرلشمه نؤقطه‌سی‌دیر و بونون اوچون بیزیم آذربایجان شعرینده آشاغیدا گلن «هادی قاراچای»ین «سونسوزلوق » شعری کیمی اؤرنک‌‌لرده لیریکانین شاهیدی دئییل ترسینه اَن سوروملو گؤزل بیر توپلومسال شعرین شاهیدییک:
بیرگون
دانیشاجاقدینیز سیز ائی سیلدیریم قایالار
سوموکلرینیزده
قیلینج یاراسیندان بیتمیش آردیجلاردان .
منسه
آنا دؤشونده کؤرپه‌جیک
دینله‌یه‌جکدیم او ایلکین ناغیلی
لایلالار، نازلامالار کیمی.
آجی یاغیش‌لاردان گؤیرمیش
شیرین بیتگی‌‌لر کیمی
دایانیب دیک
غرورلو قالالاریمیز.
قوی، بیر قولو اولماسین قاپی‌لاری‌نین
داملاریندا
دیره‌ک‌‌لردن ایز گؤرونمه‌سین.
بیر داش
یالنیز بیر داشی یئتر
دونیانین عؤمور ناغیلین اوخوتماق اوچون ؛
بوی بویلامالاردان کئچمیش
سؤی سؤیله‌مه‌‌لردن آشمیشدیر ایشیمیز.
قيش قاباغی
آستا گلن قار اؤرنه‌يی‌دير پيچيلتيلارينيز.
سئويشديز سسسيزجه سينه .
ديلينيزی بيلن، سولار اولدو-
ساحيللره دوداق باسارکن،
اوتلار اولدو تورپاقلا سئويشرکن.
قيرميزی آلما آتديق آرازينين بو تاييندان او تايينا
قيرميزی يايليق دَبَرتديلر آرازينين او تاييندان بو تايينا.
آغريسينی چکمه‌دييميزدن
دردينی
ياشاماديغيميزدان
نه يويره‌ک گليردی بيزه کئچميشلر.
سيزسه سسسيز
سيزسه
بولاق قايناشماسی تک ساکيت گؤروشدونوز.
آخ، سيز ای گئجيکميش قارانقوشلار
بيزه گلرکن،
گؤره‌جکسينيز،
دَييشميش بوتون ناغيللارين باشليقلاری.
ايته آت
اته اوت سؤيله‌ين‌لر گؤره‌جکسينيز.
(باداملیق‌لار، آلمانیا، کلن چاپی، 1384)
بورادا لیریکادا اولدوغوندان نئچه قات گوجلو و تام فرقلی بیر بیچیمده، بیر ائستئتیکا باجاریغی گئدیر، بیزیم بوتون دویغو و آجی‌لاریمیزی اوینادان بیر توپلومسال آنلاییش‌لارین شاهیدی اولوروق.
لیریک شعرین وارلیغی دانیلمازدیر، آنجاق شعر یالنیز لیریکادا دایانمامالی دیر. ایواز طاها شعرین بوتون جیهازلارینی لیریک شعر جیهازی‌نین خئیرینه تاماملاییر. لیریکا ایسه اؤزنل (سوبیئکتیو) دونیاسینا آرخالانیر. محمد عاریف-ین دیلی ایله دئسک : «سوبیئکتیو عالمی محدوددور، تکجه اورادان قیدا آلیب یارادان شاعیر تئز سوسار و یا اؤزونو تکرار ائتمه‌یه باشلار».
توپلومسال شعر، سوروملو شعر اولاراق سیاسی شعرین اویونبازلیغی قارشیسیندا اَن باجاریقلی شعردیر. چونكو سیاسی شعره قارشی چیخماسان، اؤزونون بوتون دَیرسیز قاورام‌لارینی حالال (مشروع) قایدالار اؤرتویو آلتیندا توپلومون دامارینا آخیداجاقدیر. شعر ایسه بونون قارشیسینی آلماق اوچون باجاریقلی و گوجلو دوشونجه‌یه یئیه لنمه لیدیر. بو دوشونجه‌نی ایسه: سئوگی، محبت و دویغو دوشگونلو آنلاییشلارلا قازانماق اولماز.
لیریک شعرین وارلیغی دانیلمازدیر، آنجاق شعر یالنیز لیریکادا دایانمامالی دیر. ایواز طاها شعرین بوتون جیهازلارینی لیریک شعر جیهازی‌نین خئیرینه تاماملاییر.
من توپلومسال شعرده، توپلومدا چئشیدلی دوروملارین چیلخا و کال بیر بیچیمده وئریلمه‌سینه قارشییام. چونكو بودا ائله شعری، شعارچیلیغا گتیریب چیخارار. توپلومسال شعر دئینده، چیلخا دورومدا یازیلان رومانتیک دویارلیق‌لاری نظره آلمیرام. منیم دوشونجه‌مه گؤره:
«توپلومسال شعر انسانلارین سربست ایچ فردیتی‌نین قورولوشونو دوزنله‌مکله یاناشی، توپلومسال مسئولیت (قایغیجیللیق) یارادان دویغوسال قایغی‌جیللیقلا بیرلیکده اعتراض‌لی باخیشینی و اونون قوروملاشما (نهادینه) گره‌یینی دیرچلتملی دیر و توپلومون اؤزلویونو سؤنوک بیر دورومدا دئییل ترسینه زامانین توپلومسال تاریخینی اعتراض‌لی دیالئکتیکله گؤسترمه‌لی‌دیر. سوسيولوژيك قایغیجیللیق یانغیسی (دلسوزی جامعه‌شناختی)، توپلومسال شعرین صمیمیت و صداقتینی آرتیریر». (نقد شعر معاصر آذربایجان، ص 77).
بوتون بونلارلا بیرگه و توپلومسال شعرین توتالیتار توپلومدا اوینادیغی دانیلماز رولونو دویاراق ایواز طاهانین لیریک شعره یؤنه‌لیش اؤنريسي ایله راضی‌لاشماق اولار. چونكو توپلومدا مدرن‌لیین اؤزللييی اولان بیلییه یؤنه‌لیش گئدیشی و کوتله‌وی دویوقلوغون (آگاهی) آرتماسی، ائله مدرن توپلومون اَن اساس قاتلاریندان اولان ضیالی‌لیغی ایتیرمه‌لی اولاجاغیق. ضیالی‌لیغین توپلومون ایچه‌ریسینده اریمه‌سیله بیرگه توپلومسال سوروملولوغا یؤنه‌لیشی ده اؤز کؤچونو سورمه‌لی اولور و بونون آردینجا سوروملو توپلومسال شعر ایسه، اؤز صلاحیتینی شعرین باشقا چئشیدلری او سیرادان لیریکا ایله دییشیر. چونكو لیریک شعرده، شاعیر فردی و توپلومسال صلاحیتینی قازانا بیلیر (چاغداش شعریمیزده «حبیب ساهیر»ین «لیریک شعرلر» و «سحر» خانیمین «یاشیل ماهنی» کیمی اثرلرینی اؤرنک وئرمک اولار). محمد عاریف اؤزونون یازدیغی «لیریکا» باشلیقلی مقاله‌سینده یازیر: «لیریک شاعیر اجتماعی حیاتین انعکاسی اولان حیس‌‌لری و فیکیرلری اؤز سوبیئکتیویندن کئچیریر، اؤز شخصی حیس‌‌لری کیمی ایفاده ائدیر؛ لاکین شخصی حیس‌‌لر بیچیمینده ایفاده اولونموش حیس‌‌لری اوخوجو اجتماعی حیس‌‌لر کیمی شاعیرین اوره‌ک سؤزلری کیمی قبول ائدیر».
لیریکانین اساس اؤزللييی، شعری گؤزللشدیریب ایمگه‌لشدیرمکدیر. آنجاق ایمگه‌لشدیرمه‌نی (تصویرپردازی)، اویدورماچیلیق (خیالبافی) و دویغو دوشگونلویو ایله آییرد ائتمه‌لییک (ساهیرین لیریزمینده بعضن بونو گؤروروک). شعرین لیریزمه و گؤزللییه اوغراماسی ایمگه‌چی‌لیین یالنیز عاطیفی و صمیمی‌لییندن آسیلی‌دیر.
دویغو دوشگونلوک و اویدورماچیلیق شعرده اؤته‌ری‌دیر. شعر یالنیز لیریزمی منیمسه‌مکله و بو لیریزمده ایمگه‌چی‌لییه اوغراماقلا «دیلین سینیرلارینی پوزا» بیلر. چونکو صیرف اویدورماچیلیق، شعری رومانتیزمین قارشیسیندا قویاجاق. شعرین (او سیرادان ایمگه‌چی‌‌لرین) اساس غایه‌سی رومانتیزمین علیهینه چیخماقدیر.
ظنیمجه آنلاییش، دویغو و هیجانلاری يانسيدان لیریکادا، سؤز صنعتکارلیغی و ایمگه‌چی‌لیک اولماسا، او شعر، شعرسل‌لیکدن اوزاقلاشاجاقدیر. بئله‌لیکله شعارچی شعرده شعرسل‌سیزلیک اولدوغو حالدا لیریکادا دا شعرسل‌سیزلیک باش وئریر. اورادا شعر، شعارا چئوریلیرسه بورادا شعر، اؤیودچولویه و یا روح دوشگونلویو ایله اوزله‌شن دویارلیغا اوغراییر.
متن، اوخونوش و یوزوم
«اوخونوش» (قرائت، خوانش)، «اوخوجو» ایله «مؤللیف» آراسیندا بیر نوع راضی‌لاشمادیر. بو باخیمدان، «متن»ین ده اؤنمی بللی اولور، چونكو متن، اوخونوشو ایکی بؤلمه‌یه بؤلور:
الف) پاپولار (ساده و عامیانه) اوخونوش
ب) پروفسیونال (= حرفه ای) اوخونوش.
پاپولار اوخونوش: تک‌سسلی و یاخود دا اوخشارسسلی اوخونوشدور. اصلینده پاپولار اوخونوش، متنین تک‌سسلی‌لییندن ایره‌لی گلیر. پاپولار اوخونوش ایسه، پاپولار متنین یارانماسینا ندن اولور.
آذربایجانین چاغداش ادبیاتی اوزره اوخوجولوق، پاپولار اوخونوشدور. بو دا دیل یاساقلیغی ایله بیر باشا باغلی‌دیر. اوخوجولاریمیزین، ادبی دیلیمیزی دریندن اؤیرنمه‌مه‌سی و اونا اویغون اولاراق ادبی سؤزجوک احتیاط‌لاری‌نین (ذخیره) بوشلوغو، مؤللیفی ساده دیلده اثرلر یاراتماغا یؤنلدیر؛ اَن ماراقلیسی بودور کی اونون بیلیک احتیاط‌لاریندا اولمایان هر بیر سؤزجوک – حتتا آذربایجان کؤکلو اولسادا بئله – آنلامسیز و چاغیریلمامیش قوناق کیمی حئساب اولونور. حال‌بوکی «هایدگئر»ین فیکرینجه دیل سؤزجوک‌‌لری قاپسامير، بئله اولسا پاپولار متن ده اولدوغو کیمی، دیل آنلاییشی، انسانلار آراسیندا باغلانان باغلانتی‌لار آنلامیندا ایشله‌نیله‌جکدیر. اونون فیکرینجه دیل بیزیم دونیامیزا وارلیق قازاندیران بیر آنلاییشدیر. ائله بونا گؤره ده هایدگئر دیلین شاعیرانه‌لیینه اینانیر و شعری ادبیاتین ژانرلاریندان حئساب ائتمیر، ترسینه اونو وارلیغی قاورایان دیلین ایشلک تئكنیکاسی آنلامی سانیر و ائله بو باخیمدان هایدگئر دئییر کی : «دیل وارلیغین ائوی‌دیر» و بو فیکیرده‌دیر کی «فلسفه‌نین گؤره بیلمه‌یه‌جه‌یینی، شعر گؤره‌جکدیر!» (حیلمی یاووز، زامان قزئتی)
شاعیرانه‌لیک: اوخشار سسلی‌لیک و یاخود تک‌سسلی‌لیک دئییل. شعرده بو ایکی آنلاییش قارشی‌قارشییا دورور. ایواز طاها دئییر:
شعریمیزین نثره اوستونلویو اوچ مولاحیظه ایله قارشیلاشدیریر بیزی : بیری تاریخی گئری‌لییمیزی، او بیریسی شعرین تک سسلی ماهیتی، اوچونجو ایسه شعرین دیلین اؤزولونده (زیربناسیندا) دایانماسی».سونرا او ایکینجینی آچیقلایاراق دیلچی‌لیک باخیمیندان بیر چوخ دیل‌‌لر هیند آوروپا عایله‌سینده بیرلشدیکدن سونرا نثرین نئچه‌سسلی ماهیتی اوزه چیخیر و بونونلادا یالنیز شعرین تک‌سسلی دونیاسینی قاورایا بیلیر (باخ : ص19)
من بو مسئله‌نی (اوخشار و نئچه‌سسلی‌لیک مسئله‌سینی) ایواز طاهانین یاناشدیغی دیلچی‌لیک باخیمیندان یوخ، ائستئتيك و صنعتکارلیق بوجاغیندان آچیقلاماق ایستردیم. تک‌سسلی شعرلرده هر بیر سؤز اؤز آنلامیندا ایشله‌نیر؛ حال‌بوکی نئچه‌سسلی شعرلرده، سؤزجوک‌‌لر چئشیدلی آنلام داشیدیغینا گؤره شعری دَیرلرلندیریر و شاعیر بو گوجو قازانیرسا اونون شعری بوتون زامانی چئوره‌ییر. بو گوجو «سؤز و یا ایفاده صنعتکارلیغی» آدلاندیرماق اولار؛ چونکو شاعیرین بوتون هیجان و دویغوسو و حتتا سؤیوش، قارغیش و آندلاری بئله شاعیرانه و بدیعی ایفاده ایله چئوریلیر. بؤیوک فضولی‌نین آشاغیدا کی بئیت‌ده کی «قان اولموش » سؤزونده اؤفکه ایله دولو قارغیشا دیققت یئتیره‌ک:
دئدیلر غم گئدیره‌ر باده چوخ ایچدیم سنسیز
غم هیجرانه مفید اولمادی اول قان‌اولموش !
بورادا شعر نئچه‌سسلی‌دیر:
1. شاعیر یالقیز و یارسیزدیر 2. باشقالاری‌نین سؤزو ایله و یالقیزلیغینی شن کئچیرمک اوچون باده ایچیر 3. آنجاق هیجران غمی او قدر آجیناجاقلی‌دیر کی باده ده یارارلی اولمور 4. نتیجه ده ایسه غم ایله اؤفکه‌نین دارتیشماسینی ایچیندن قالخان قارغیش ایله سویودور: «قان اولموش!»
باشقا بیر اؤرنک: حیدربابایا سالام اثرینده، شعر اوخشارسسلی (تک‌سسلی)دیر. بو کیمی شعرلرده، شعرین سس و علامت‌‌لری گليشمه‌يير. شعر یالنیز نئچه يؤنلو یوزوملارا گؤره نئچه‌سسلی اولور. آنجاق حیدربابا دا اوخوجو نه قدر ده دری‌دن قابیقدان چیخسا یالنیز کندین فولکلور و دب‌‌لری و یاشاییشی‌نین تک‌سسلی آنلامی ایله توشلاشیر. باشقا سؤزله دئسک حیدربابا دا اوخوجونون یوزومونا یئر یوخدور. بو کیمی تک‌سسلی شعرلرده ایواز طاهانین دیلی ایله دئسک : شعر دیلدن اؤنجه گلمیر ترسینه دیلدن سونرا گلیر بودا اونو نثره طرف یؤنه‌لدیر. (ص 19) ائله بونا گؤره ده حیدربابانین شاعیرانه ایفاده‌سی یوخدور، اونون ایفاده‌سی رئپورتاژ دیلینه اوخشار ایفاده‌دیر. آنجاق فضولی ده فارسجا، عربجه سؤزجوک‌‌لر ایشلنمه‌سینه باخمایاراق، بیز اونون شعرینی اؤز وارلیغیمیز کیمی قبول ائدیریک چونکو او: «دیلین گیزلی قاتلاریندان گره‌کلی ماتریال‌لاری احضار ائدیر، او دیلی چاغیریر، دیل ده وارلیغی چاغیریر. دیل نسنه‌‌لری یئنی چالارلا آدلاندیرماغا باشلاییر». (ص 26، آزاجیق ده ییشیک‌لیکله وئریلدی)
بو باخیمدان نیچه و اونون آردینجا میشل فوکو”نون دئدییی دوشونجه‌یه یئتیشیریک. اونلارین فیکرینجه دیل، وارلیغی و حقیقتی یارادیر. فضولی ده دیل بیزیم وارلیغیمیزی اؤزونه طرف چاغیراراق اونو سجیه‌لندیریر. حال‌بوکی حیدربابا دا، دیل ساده و پاپولارلاشاراق بیزدن قاچیر. چونكو بورادا دیل تکجه اؤزونو اؤیور آمما یئنی چالارلاری چئوره‌یهبیلمیر.
حیدربابایا سالام اثری، سایسیز حئساب‌سیز پاپولار متن‌‌لرین یارانماسینا سبب اولدو. بو اثرلر ایندی اونودولوبلار. بئله‌لیکله پاپولار متن، چئشیدلی اوخونوشلارلا سونوجلانمیر ترسينه تک‌سسلی اولدوغونا گؤره، اوخونوش دا ائله عینی سوییه‌ده‌دیر. پاپولار اوخونوش و پاپولار متن قارشیلیقلی اولاراق بیربیرلری‌نین یارانماسینا یاردیم ائدیر و قارشیلیقلی اولان بو یؤنه‌لیشین سونوجو ایسه اوخوجو و مؤللیفین «اؤلومو» دئمکدیر. ائله بونا گؤره ده من ایواز طاهانین آشاغیدا سؤیله‌دییی ندن‌‌لره «اوخوجو اؤلومو» آنلاییشینی دا آرتیرماق ایستردیم. او بیزیم شعریمیزین یارارسیز آلقیشلارا سبب اولماسینا توخوناراق اونون ندن‌‌لرینی بئله آچیقلاییر:
«بونون بیر چوخ ندنی وار، اونلارین باشیندا ایسه دیلیمیزین یاساقلیغی دورور. بو باشلیجا عاملین قیراغیندا فیل بویدا کؤرپه ندن‌‌لرده وار: بونلارین بیرینجیسی تنقیدین یوخلوغودور، ایکینجیسی ایسه شعریمیزین مضمون یوخسوللوغو. » (ص 50)
و ائله بونا گؤره ده «اوخوجو اؤلومو» آنلاییشینی بو آنلامدا ایره‌لی سورمه‌لی اولوروق.
«اوخوجو اؤلومو» آنلاییشی فرانسا بیلگینی «پول ریکور»ـا عایددیر. اونون فیکرینجه چکیملی (جذاب) شاعیرانه ایفاده، اوخوجونو اؤزو بیلمه‌دن اؤزونه طرف چکه‌رک متن دن محروم ائدیر. اوخوجو گوجلو شاعیرانه‌لیک ائتکیسی ایله اؤزوندن چیخیر و شاعیرین آردینجا متن دن داد آلاراق اؤزونون ده اؤلومونه سبب اولور. بئله‌لیکله «پول ریکور»، اوخوجو اؤلومو، و «رولان بارت» ایسه، «مؤللیف اؤلومو» واسیطه‌سیله «متنین لذتینی» دادیرلار.
آنجاق منیم فیکریمده اولان «اوخوجو اؤلومو» آنلاییشی اؤز ادبیاتیمیزلا باغلی اولاراق «پول ریکور»ون یوروتدویو آنلاملا تام فرقلی‌دیر. بیزیم ادبی دوشونجه‌میزده «اوخوجو اؤلومو» آنلاییشی، اوخوجونون دوشونجه یوخسوللوغو ایله ایلگی‌ده‌دیر. پول ریکورون نظرینجه «اوخوجو اؤلومو» بیر نوع اوخوجونو اؤیمک‌دیر (تحسین ائتمک)؛ چونکو بورادا اوخوجو اؤزونو متنین گؤزللیینده قاوراییر. آنجاق بیزده اوخوجو اؤلومو، یالنیز دوشونجه‌سیزلیک و دارحوصله‌لیک اوجباتیندان «اؤلومه» اوغراییر. پاپولار اوخوجو یئمک یئین ده بئله، ساده دیلده اولان حیدربابانی دا کاسئت واسیطه‌سیله دینله مه یه داریخیر. بو باخیمدان بیزیم اوخوجوموز یوخ حددینده‌دیر.
باشقا یؤندن ایسه اوخوجوموز یالنیز ساده دیللی شعرلری اوخوماغا آلیشیبدیر (عادت ائتمک). بلکه ده بیزیمکی‌‌لرده اولان بو ماراغا گؤز یومماق اولار. ایواز طاهانین دئدییی کیمی ادبی دیلیمیزین یاساقلیغی بیزی بئله بیر دوشونجه‌یه گلمه‌یه یؤنلدیر. آنجاق قوزئی آذربایجاندا شعر سئچیمینده‌کی سهل‌انکارلیق، داها آجیناجاقلی‌دیر. اؤرنک اوچون اونلار بیزیم ادبیاتیمیزدان یالنیز بیر شاعیر و بیر کیتاب، (شهریار و اونون حیدربابا‌سینی) تانییرلار و باشقا اثرلریمیزله تانیشلیقلاری یوخدور.
آنجاق منیم فیکریمده اولان «اوخوجو اؤلومو» آنلاییشی اؤز ادبیاتیمیزلا باغلی اولاراق «پول ریکور»ون یوروتدویو آنلاملا تام فرقلی‌دیر. بیزیم ادبی دوشونجه‌میزده «اوخوجو اؤلومو» آنلاییشی، اوخوجونون دوشونجه یوخسوللوغو ایله ایلگی‌ده‌دیر.
متنین اوخونماسیندا اولان اوزدن کئچمه (سهل‌انكارلیق) «اوخوجو اؤلومونه» سبب اولور. متنی جاوابلاندیرما نئجه‌لییی، دینله‌ییجی‌نین دوشونجه‌سیندن آسیلی‌دیر. اوخوجونون دوشونجه‌لی یوزومو یونگول متن‌‌لرین یارانماسی‌نین قارشیسینی آلیر. اونون دوشونجه‌سی، متنی سورغو سووالا چکمکله اونون گؤزللیینه و آنلام باغیمسیزلیغینا یاردیم ائدیر. بو مقصدی الده ائتمک اوچون متن اؤز یاخاسینی رئپورتاژلی و تک‌سسلی ایفاده‌دن قورتارمالی و بدیعی ایفاده‌دن یاپیشمالی‌دیر، ائله بونا گؤره ده، پول ریکور «یوزومون (هئرمنوتیک) باشلانغیجینی، دانیشیغین سونو» حئساب ائدیر. اونون فیکرینجه: متن، اوخوجو ایله ایلگی‌ده اولارسا، اوندا هئرمنوتیکایا چئوریلیر. بئله اولان حالدا بیز اوخوجو یوزومونون باجاریغینا اینانمالی اولاریق.
پروفسیونال اوخونوش: بو اوخونوشدا، پروفسیونال متن و اوخوجو جالاشیر. پروفسیونال متن، سؤزجوک قاتارینا آرخالانماقدان علاوه دانیشیق، بدیعی سس (اینتوناسییا) اؤزل ادبی یوزوم و اشاره‌‌لره (دلالت، گؤستریش) آرخالاناراق اؤزونون پروفسیونال اوخوجوسونودا یارادیر. پروفسیونال اوخونوشدا، اوخوجو تکجه متنی اوخوماقلا کیفایتلنمیر، اونون یوزوم و دونیاسینی کشف ائتمه‌یه‌ده چالیشیر. بورادا اوخونوش، هم متنین اؤزگون یوزومونو و هم ده متن دن یئنی بیر یوزوم یارادیر. ایواز طاهانین دیلی ایله دئسک:
«بوردا اوخوجونون ایشی متنین تصدیقی دئییل، آنلام یاراتماغا صرف اولونموش بیر چالیشمادیر. مؤللیفین یاراتدیغی متن، اوخوجونون باشا دوشدویو متن دن سئچیلیر. بئله اولدوقدا، مؤللیف متنه کؤلگه سالمیش اقتدارینی ایتیریر. متن ائله بیر خام ماتریال‌دیر کی، اوخوجو اونو ده‌ییشیر دئمک، اوخونوش گئدیشینده متن یئنی‌دن یارانیر.» (ص141)
بونا گؤره، پروفسیونال متن بیر باشا بوتون آنلاییشلاری یوزوب آچیقلامیر، چونكو بئله اولسایدی اوندا پاپولار متنه چئوریلردی. اصلینده بو کیمی متن‌‌لرده، سونوج آچیقلاما گئدیشی (جریان نتیجه گیری) یوخدور، چونكو بو ایش پاپولار و اؤیودچولوکله اوغراشان متنین اؤزلليیی‌دیر. سونوج آچیقلاما گئدیشی، شعرین آنلاییشینی ایسته‌دییی کیمی آچیقلایاراق اوخوجونو متن اوزرینده دوشونمه‌سیندن محروم ائدیر؛ و بودا متنین گئنیش آنلاملی‌لیغینی سینیرلاندیریر، بوتون قاورام و آراشدیرمالاردان نئترال لاشدیراراق (خنثی)، شعری ایچ دونیاسیندان دیشارا توللاییر.
پروفسیونال متن، چئشیدلی یوزوملارین داغارجیغی اولدوغونا گؤره، اوخونوشون داورانماسینا دا زمین یارادیر. هر بیر اوخوجو متنه اؤز باخیشی ایله یاناشیر. باشقا سؤزله دئسک بیر سیرا چاغداش قورامچيلار [تئوريسين] (او جومله‌دن: تودوروف، بارت) متنین تک‌سسلی و یاخود تک‌آنلاملی‌لیغینا اینانمیرلار. اونلارین فیکرینجه، هر دفعه متنی اوخویارکن، اوندان یئنی بیر آنلام الده ائدیلیر. هر بیر بدیعی اثر (متن)، اؤزونون اوخوجو دایره‌سی قدر یوزولور؛ بونا گؤره هر بیر متن، اؤزو ایله یاناشی، نئچه نئچه یوزوملا چؤزولور. ائله بو آنلامدا پروفسیونال اوخونوشون آردینجا پروفسیونال تنقیدین ده ایزینی گؤرمه‌لی اولوروق. بو پروفسیونال تنقیدی «یوزومسال اوخونوش» (قرائت تاویلی) آدلاندیراردیم.
تنقید بیر چئشید یوزوم‌دور. تنقیدچی‌نین مقصدی ایسه دانیشماق یوخ، بیر یوزومچو (تاویل‌گر) کیمی اؤزو، دوشونجه یاراتمالی‌دیر. بونا گؤره ده اونون یوزومو قاورام (فهم) ایله ایلگی‌ده‌دیر. ساده اوخوجو هر شئیین اوز قابیغینی و متنده‌کی دیلین سسینی، صرف و نحوینی گؤرور. بئله‌لیکله اونون قاورامی یالنیز «وصف» ایله ماراقلانیر؛ آنجاق پروفسیونال یوزومچو بونلاری نظره آلاراق، متنین آنلام و ایچ دونیاسینی دا یوزور. بونا گؤره ده من دئیردیم کی یوزوم، ائله متنین اؤزو قدر دَیرلی‌دیر. بورادا حتتا متنین ظاهیری گؤرونوشونه ده بئله، ساده یوزومچولوقلا یاناشیلمیر، ترسینه دیل و یازی قایدالارینا اولان باخیش دا بئله، متنین آراشدیرماسیندا یاردیمچی‌دیرلار. بو کیمی یوزوملارا یالنیز «دوشونور یوزومچو» یاناشا بیلیر و بو آنلامدا تنقید محمد عاریف-ین دئدییی کیمی «یارادیجیلیقدیر، صنعت‌دیر».
بیزیم ادبیاتیمیزدا پروفسیونال متن‌‌لرین یوخلوغو اوجباتیندان، پروفسیونال اوخونوش و یوزوم دا یوخدور و بونو ایواز طاها دا آچیقلایاراق دئییر:
«قوزئیده تنقید یوخدور، چونكو تنقیدچی یوخدور. گونئی ده تنقید یوخدور، چونكو شاعیرلریمیزین چوخو هله یئتکین‌لیک قازانمامیش اوستادلیق کورسوسونه اوجالیرلار … »
یوزوم باجاریغی، ادبیاتی غیربدیعی و غیر پروفسیوناللیقدان قورویور؛ یوزوم، متن‌له اوخونوشون یوغرولماسیندان (آمیزش، ترکیب) یارانیر. یوزوملا اوخونوش، بیربیریندن فرقلی آنلاییشلاردیر. یوزوم، اوخونوشدان قات قات یوخاری سوییه‌ده اولان بیر آنلاییشدیر. اوخونوش هم پاپولار و هم ده پروفسیونال (حرفه‌ای) متنی چئوره‌ییر؛ حال‌بوکی پروفسیونال متنین اوخونوشو یوزوملا سونوجلانمیرسا، اوندا بیزیم اوخونوشوموز پاپولارلاشیر (ساده و عامیانه). بو اوخونوش، متنی قاوراییرسا پروفسیوناللاشیر. بیر سیرا اوخوجولار، گونده‌لیک اوخونوشلاریندا، نئچه پروفسیونال متن‌‌لر اوخویورلار، آنجاق یوزوم باجاریقسیزلیغینا گؤره سؤزقونوسو اولان متن دن قیراغا چیخانمیرلار. باشقا سؤزله بو کیمی اوخوجولار، اوخونوشون اَن ایلکین دورومو اولان «آنلامین کشفینی»، قاورایا بیلسه‌‌لرده بئله، هانس گئورگ گادامئرین دوشوندویو کیمی متنین یوزوموندا «آنلام یاراتما = آفرینش معنا» دورومونو قاورایا بیلمیرلر. گادامئره گؤره، یوزوم، «آنلامین کشفی» آنلامیندا یوخ، «آنلام یاراتما» معناسیندادیر. بونو بیر اؤرنکله آچیقلاماق اولار: تاماشاچی یابانجی دیلده و اونون هئچ بیر سؤزونو قاورایانمادیغی بیر فیلمه باخارکن، اونون باخیشی ساده (پاپولار) بیر اوخونوشدور. بورادا تاماشاچی، اولایلار و حرکت‌‌لرین یاردیمی ایله آزاجیق آنلام قازانیرسا دا، باشقا یؤندن فیلمین دیلینی قاورایا بیلمه‌دییندن اونو یوزا بیلمیر. داها دوغروسو: یالنیز یوزوم و قاورام باجاریغی ایله، فیلمین متنی‌نین آنلامی یوزولور.
یوزوم قونوسوندا آنلام یاراتما گئدیشی، اوخوجونون بدیعی دوشونجه و دیل بیلییندن آسیلی‌دیر. بونو بعضی‌‌لری او جومله‌دن «وولفگانگ آیزئر»، «اوخوجونون استراتئگییاسی» آدلاندیریر. بیزیم اوخوجولاریمیزا گلدیکده ایسه بو استراتئگییانی قاورادیقلاری چوخ قوشقولودور.
___________________
اولوشوم سایتی، ۱۳۸۹ اودگونو(چهارشنبه)، بایرام (اسفند) آیین ۱۸
* بو تنقیده جاواب اولاراق یازیلمیش مقاله‌نی بوردا اوخویون >>>