یول درگیسی بیرینجی ساییسی‌نین باش سؤزو
•
یازیچیلار اوتاغیندا قیزغین دانیشیقلار گئدیردی. دئمهلی یاخین گله‌جکده چیخاجاق بیر مدنی، سیاسی و اقتیصادی مجله‌یه حاضیرلیق گؤروردوک. بیری دئییردی «اولان ایش دگیل»؛ او بیریسی اونون سؤزونو کسیب «اولان دی آمما یازان ایسته‌ییر» سؤیله‌ییردی. آز ائشیدیب، چوخ دانیشدیق، گلدیک چیخدیق بو قراره کی، «اون، اون بئش امکداشیمیز اولورسا قوناق قاباغینا قویمالی بیر درگی بوراخا بیله‌جه‌ییک»
کوچه‌لره دوشوب یازیب پوزان آختارمادان گئتدیک کیهان مؤسسه‌سی باش مدیری، [او زامانین تانیمیش سولچولاریندان اولان جناب اصغرینین] قوللوغونا. هرنه دئدیک «اولسون» دئدی، آمما «بیر بئله امکداش بیزه لازیمدیر» سؤزو آغزیمیزدان چیخمامیش ائله بیل جینه دمیر گؤستردین. دئدی: «آبالام! ایران کؤرفزینه قوشون چکیرسیز، یوخسا درگی چیخاریرسیز؟» دئدیم «اینانین قوشون چکمک فیکرینده دئییلیک آمما کؤنلوموزدن آخان، بئینیمیزدن جوشان خارالخارال سؤزلری کاغیذا کؤچوروب مطبعه‌یه داشیماق ایستهییریک. بو آغیر یوکو داشییان لازیمدیر» بیر آز دوشوندوکدن سونرا گولومسهییب، «اولسون، آللاه قوت وئرسین» دئدی. آللاه قوت وئردی، یول یولا دوشدو.
□
نییه بونو «یول» آدلاندیردیق؟ بعضیلرینه گؤره چیلپاق «یول» او قدهر ده اوزو یولا دئییل، یولسوز دا اولا بیلر. اونلارین نظرینجه، یولا بیر صیفت آرتیرمالییدیق، نه بیلیم «دوغرو یول»، «یئنی یول»، «کؤهنه یول»، « اَیری یول» و … آمما بیز نه اَیریسینی ایستهدیک، نه ده دوزونو؛ نه کؤهنهسیله ماراقلاندیق نه ده یئنیسیله. یالنیز یولا وورولدوق. چونکی حالوا حالوا دئمکله آغیز شیرین اولماز. چوخواخت دوز دئییب، ایری گئتمک، سؤزونو سؤیله‌ییب، اؤزونو ایتیرمک هئچ ده چتین بیر ایش دئییلدیر. دئدیک گلین آدینی یول قویاق، ایری ـ دوزلویونو ده مجله ده توتدوغوموز یولدا دوغرولداق. اوسته‌لیک، «یول» سؤزونون دیلیمیزده مقدس و دَیَرلی معناسی وار.
«یول» دیلیمیزده دین دئمکدیر. نئجه کی، عرب دیلینده، مذهب، شریعت، طریقت سؤزلری عینی معنانی داشیییر. بونا گؤره، دیلیمیزده یولسوز سؤزو ایمانسیز معناسیندا گئدیر. هابئله، یول انسانلارین حرکتی، گئدیشی و هدفینین سمبولودور.
بئله بیر یولدا «یول» یولا دوشدو.
□
یولو یولا سالماقدا چوخ چتینلیکلرله گولشمیشیک. دوغروسونو آختارسانیز درگی چیخارماق سیز دئیهن قدهر آسان ایش دئییلمیش، آدامین خاشیلینی چیخاریرمیش. ائله اونون اوچون هایبرک گلنده، اوجا سسله آغیزآغیزا وئریردیک «آنا من غریبم غریب!» سونرا آخ وایلانیردیق یازیچی یوخدور یازاق، ویراستار [رئداکتور] یوخدور یانلیشلاری پوزاق، حروفییغان [حروفچین] یوخدور حرفلری قازاق! بؤیوک یازیچیلارین دا باشلاری اوقد‌‌ه‌ر قاریشیقدیر کی قولاقلارینی قلمله قاشیییرلار. بیزیمله امکداشلیغا رغبت گؤسترنلرین بعضیسی ایسه، الکچینین قیل وئره‌نینه بنزهییرلر. آمما وور اللری اولماسا دا، دورمادان وور سؤیله‌ییر، یازیچیلاری یازماغا قیدیقلاییرلار.
اونلار یاز دئدیلر، یازیچیلار دا یازدیلار، بئله‌لیکله «یول» یولا دوشدو.
□
ادبی ارثیمیزی کئچمیشین قارا اونوتقانلیغیندان قورتاریب، ایشیغا چیخارماق هله ده اؤده‌نیلمه‌لی بیر بورج کیمی قارشیمیزدا دورور. آنجاق زنگین تاریخی ایرث و مدنی وارلیق، هئچ بیر ملتین اوزونه یئنی یارادیجیلیق قاپیلارینی باغلامامالی. [عوضینده] ایندیکی زامانی دوشونمکده، گله‌جه‌یه هوس بسله‌مکده، دوشونجه‌لر اویادیب، بیزی ایکی قات چالیشمالار مجبوریتینده قویمالیدیر. آمما گؤرونور بعضیلری بونو اونوتدوقلاریندان دولایی، کئچمیشین کؤلگه‌سینده یاتماغی گله‌جک زامانلا اوزلشمه‌یه اوستون سانیرلار. بلکه بونا گؤره‌دیر کی ایندییه‌دک بیزه گلن یازیلارین بوتونو بیر یانا، کلاسیک ادبیات اولدوزلاری حاققیندا یازیلان مقاله‌لر او بیری یانا. دئمهلی الی قلمه چاتان آند ایچیبدیر کی، اونلاری بیر مقاله ایله خاطیرلاسین. یالان اولماسین، کلاسیک ادبیات اولدوزولارینین ساییندان چوخ، اونلارین حاققیندا مقاله یازانلارا دا توش گلمک اولار. هر حالدا اونودولموشلاری ایشیغا چیخاریب، اوخوجولارا تانیتدیردیقلارینا گؤره اللری آغریماسین. آمما اونودولموشلاری خاطیرلایانلار بونودا اونوتمامالیدیرلار کی، کئچمیش ایکی آدلی سانلی شاعیری، ایکی چاغداش یازیچینین یوخوسونا گیرمیش، بعضی خوشا گلمه‌ین سؤزلری دیله گتیرمیشلر . اونلارین بیری آذربایجانجا «سیز آللاه یاخامدان ال چکین» دئمیشدی؛ ایکینجیسی ایسه فارسجا «شما را به خدا دست از سرم بردارید» سؤیله‌میشدی. دوزگون راویتلره گؤره بیرینجی شاعیر «گنجه‌لی نظامی»، ایکینجیسی ده «شیرازلی حافظ» ایمیش.
بو آتماجالی سؤزلر کؤنلوزه دَیمه‌سین، چونکی کئچمیش زامان بیزه گؤز یومورسا دا، بیز اونا گؤز یوما بیلمه‌ریک. بونونلا، کلاسیک ادبیات بارسینده بارجاردیقجا یازین، آمما سیز آللاه گله‌جه‌یی ده اونوتمایین. آخی «یول» گله‌جه‌یه دوغرو یولا دوشوبدور.
□
یازی قایداسینا، گرامئره و اصطلاحلارا گلدیکده دوغروسونو آختارسانیز قالمیشیق اود ایله سویون آراسیندا. بیری دئییر یاندیم او بیریسی دئییر قاندیم. بعضیلری آنلاشیلماز سؤزلرله ماراقلانیر، باشقالاری ایسه « چوخ چتین یازیرسیز» – دئیه، آخ – وایلانیرلار. بو ایکی دستهیه قورخا قورخا سؤیله‌مه‌لیییک کی، بیز اونلارین یئرینه اولسایدیق گئجه گوندوز «ساده یازین ساده!» دئیه بار بار باغیراردیق.، بلکه انصافسیز یازیچیلارین آنلاشیلماز سؤزلره اودلو وورغونلوقلاری آزاجیق اولسا دا سؤنوکسون. آنجاق بونو دئمه‌لیییک کی، قیشقیریب، یورولارکن اوتوروب پاپاغیمیزی قاباغیمیزا قویاردیق: «اشی من عؤموروم بویو آنادیلیمده تکجه بیر کتاب اوخوموشام کی، ایندی بیر بئله هایهارای سالیرام! آللاها توکل، ائله ایندی باغداشیمی قوروب، الیمده‌کی بو «یول» مجله‌سینی باشدان آیاغا اوخویاجاغام، گؤروم اؤیره‌نه بیلیرم یوخسا یوخ؟ اؤیره‌نیرمسه چوخ یاخشی، یوخسا گؤتوروب «یول»ـون یازیچیلارینا دیشیمین دیبیندن چیخانی یازاجاغام. یازاجاغام – قولاغیمیز گئتدی، داها سارساقلامایین! مندن اولسا مجله نیزده یالنیز شکیل چکین!»
آمما ساده‌لییه قارشی چیخان ایکینجی دستهیه نه دئمهلی؟ اونلارین گؤزلرینی ده پیله‌مه‌یه حاقلی دئییلیک، چونکو اونلارین گؤبکلرینی دولاشیق یازماقلا کسییلر. آسان یازسالار آنانین سودو اونلارا حالال اولماز. چونکو ساوادسیز کوتله دئیرکی، «آده! بو دا ساوادسیزیمیش، ائله بیز آنلادیغیمیز دیلده یازیر!» بونلارین نظرینجه «کئچن ایلدن بری» یئرینه، «اؤتن ایلدن اعتبارَن» یازیرساق، یقین کی یازیچی اولدوغوموزا کیمسه شوبهه‌لنمه‌یه‌جک. یا دا جومله‌لری دولاشدیرساق، خالقی درین دوشونجه‌لی، اینجه دویغولو اولدوغوموزا ایناندیراجاغیق.
جانیم یوخ ساده دئدیکده مقصدیمیز آددا بوددا سؤزلری، قیریق قوروق جومله‌لرین ساپینا دوزمک دئییل. مؤحکم، دادلی، گؤزل، گوده، آنلاملی، آچیق، آیدین و اوخوناقلی یازماق، هابئله، باشقا دیللردن آلینمیش کویود سؤزلرین یئرینه دیلده دیشده گزن اصطلاحلاری ایشلتمکدیر. آخی «سووئت عسکرلری اختیصارا تابع ائدیلدی» یئرینه سادهجه «شوروی عسکرلری آزالدیلدی» یازیرساق آغزیمیز اییلیرمی؟ آغزیمیز اییلیر، گؤزوموز بره‌لیر، عاغلیمیز چاشیرسا دا، نئجه دئیرلر، کؤندهلن سؤزلره مجله‌میزده قوناقلیق وئره‌سی دئییلیک. بونون اوچون «ایشگذار، انتباهنامه، انسانپرورلیک، تهلوکه‌سیزلیک، جوابده‌لیک و ساخته‌کارلیق» کیمی عرب و فارس دیللرینده ده ایشلنمه‌ین قوندارما کلمه‌لری، هابئله «اورنامئنت، اینتئسیولشدیرمک، اینتریقا، سینتئمئنتال» کیمی آشیلماز سؤلری ایشلتمه‌مه‌یه چالیشجاغیق. کوبود کلمه‌لردن زهله‌سی قاچانلار بونو دا گؤز اؤنونه آلمالیدیرلار کی، ایش بو قدهر ده ساده دئییلدیر. دوشونجه‌لر ، دویغولار بئینیمیزین چاناغیندان جوشوب، افاده اولونماق ایسته‌یرکن، کلمه‌لر بیزیمله گیزلنپاچ اویناییرلار. نئجه کی، هردن بیر آنلامی افاده ائتمه‌یه او کلمه‌لردن باشقا بیر واسیطه تاپیلمیر. ائله اوندا، یا خالقین آنلایایا بیلمه‌یه‌جه‌یی بیر اصطلاحی اؤزوندن قوراشدیریب، یا دا قاپیدان قوودوغون دله‌دوز سؤزلری باجادان قایتاریب، کاغیذا یازمالی اولورسان. سونرا آردیجیل اوتقونورسان: «آی آللاه! منیم بو جیندیر یاخانم، اوخوجونون الیندن قورتولاجاق می؟» اوخوجو سنی هر نه قدهر دانلاییر، هر نه قدهر یاخاندان برک‌برک یاپیشیرسا دا یئنه ده یازمالیسان. چونکی یازماسان یول یولا دوشمز. سن یازیرسان «یول» دا یولا دوشور.