“غربده میستیسیزم” بارهسینده آمریکالی فیلوسوف پروفئسور
«لئگئن هاوزئن»له ایواز طاهانین دانیشیغی
□ يئني دونيانين اؤزولونده دایانان راسيوناليزم (عقلانیت) سون واختلاردا آنتيراسيوناليستلرین هجوملارا معروض قالير. بونون سببلريني آچیقلایا بيلرسينيزمي؟
■ گلين، بير شئيي آيدينلاشديراق. سيز دئييرسينيز كي، راسيوناليزم چاغداش دونيانين اينفراستروكتورودور. اصلينده، بو، «ماكس وئبئر»دن باشلاياراق بوتون سوسييولوقلارين ایرهلی سوردوکلری بير خرافاتدير. بونون كؤكلرينه بلكه ده «هگل» فلسفهسينده توش گلمك اولار. «هگل»ه گؤره، تاريخين قارشيسي آلينماز گئديشي، ساغلام دوشونجهنين توپلومدا گئتديكجه داها مؤحكم مؤوقع توتماسينا گتيريب چيخاراجاق. گؤردويوموز كيمي، «هگل»ده بو داها چوخ آرزو كيمي سسلنير. من سوسيولوقلارين گؤروشونو خرافات آدلانديرديم، آمما بو او دئمك دئييل كي، اونلارين مؤوقعي اساسسيزدير. تطبيقي دوشونجهنين نئجهلییی بارده اينسترومئنتاليستلرين مؤوقعي، راسييوناليزمي ائتکیلی اولماقلا عئينيلشديرير. بوندان چيخيش ائدرهك فئودال آوروپا جمعييتيني قوروملاری ايله موقايسه ائتسك گؤرهريك كي، بلدييه، ساغلام، سوسييال تأمينات، تحصيل و باشقا ساحهلرده اجتیماعی قوروملارین ائتگیسی نظره چارپاجاق درجهده آرتيب و بو گونهدك آرتماقدادير. بو بارده راسيونالیزمين چاغداش دونيانين اينفراستروكتورو اولماسيني ایرهلی سورمک یانیلیش اولاردي. چونكي، اگر چاغداش قوروملار راسيونالليقدان چيخيش ائديرسه، بيزيم اونلارلا هر هانسي بير ناراضيليغيميزي ايرراسييونال منشادن چيخماسي ايله یوزمالیییق.
بو ايسه بئله دئييل. اينسترومئنتاليست مؤوقعدن چيخيش ائتسك بئله، چاغداش غرب سوسييال قوروملارینین راسيونالليغيني تكذيب ائتمهيه كيفايت قدهر اساس واردير. مثلن، آمئريكادا قدرتین پايلانماسينا نظارت يوخدور. يعني حاكمييت قوروملاری اؤز حاكمييتلريني داها دا گئنيشلنديرمهيه چاليشيرلار. هر حالدا، چاغداش فيلوسوفلار آراسيندا اينسترومئنتاليست باخیشین ناقيص اولدوغونو گؤسترنلرين سايي آرتيب. (سون دؤنمده تطبيقي دوشونجهيه حصر اولونموش ايشلرين ان قاباریق يؤنلريندن بيري چاغداش فيلوسوفلارين ارسطونون بو مؤوضويا ياناشماسي ايله ماراقلانمالاريدير.)
يازيقلار اولسون كي، ايسترومئنتاليست مؤوقعني قبول ائتميش انسانلارين چوخو، اونون چاتميشماز يؤنلريني گؤردوكدن سونرا راسييونالليغينين اؤزونه هجوم ائديرلر. اونلار راسييوناليزمي چاغداش علم، تكنيك، ائلهجه ده توپلوم اوچون سجييهوي جهت سانیر و اونا مكانيكي و كمييت آنلاييشي كيمي باخيرلار. داها دقيق دئسك، طبيعت علملرينين مئتودلارينين سادهلؤوح آرخادورانلاري و بعضي منطقي پوزيتيويستلر، هابئله ايسيكننئر كيميلر، طبيعت علملرينين كمييت مئتودلاريني آنلامسیز و يانليش اوصوللارلا تطبيق ائتمك چالیشمالارییلا، بو تيپ رأيلره سبب اولموشلار. بوندان سونرا آنتیراسيوناليستلر كيفييتي كمييت اوزهرینده، اينتوسيياني دوشونجه اوزهرینده، و سيستمسيزلييي پلانلاشديرما اوزرينده غاليب اعلان ائتديلر. هر ايكي طرف راسييونالليغين سادهلشديريلميش كاريكاتوراسيني قبول ائتمكله عئيني یانیلیش يول وئرير. (آنتیراسييوناليستلر ايسه چوخ واخت عادي اعتيناسيزليقدان چيخيش ائديرلر.)
□ ياخشي، بس اوندا يئني ميستيك مئيللرين سببلري نهدير؟
■غربده ميستيسيزمين چئشيدلي فورمالارينا اولان ماراق چوخلو سببلري اولان مركب فئنومئندير. (بو مؤوضوعدا بير سيرا اثرلر يازيليپ) آمئريكادا 70-60ـ جي ايللرده شرق دينلري و ميستيسيزمه قارشي ماراق «پارتلاييشي» گؤرونوردو. بو ايلك نؤوبهده هيپيلر حركاتي، آمریکانین ويتنام خالقينا قارشي تجاووزو و باشقالاري ايله باغلي ايدي. مشهور «راك اند رول» قروپو «ماهارئشي ماهئش ياقي»نين آرديجيللاري اولوب. اونونلا بيرليكده اجتيماعي يئرلرده گؤرونديو واختلاردان باشلاياراق شرق ميستيسيزمي- يئني گنجلر مدنييتينين بير عنصورو كيمي مؤحكملندي. بو حركاتين گلیشمهسینین ايلك مرحلهلري، «تئودور روژاكين»، «كونترمدنييتين ياراديلماسي» (1970) اثرينده چوخ گؤزل تصوير اولونوب. هيپيلر، اساسن، غرب مدنييتينين غئيري- هومانيست مدنييته چئوريلمهسينه قارشي چيخيرديلار. بو، طبيعت علملري مئتودلارينين انساني مسئلهلره تطبيق ائديلمهسي ايله باغلي ايدي .
ميسيتكلر، گنجلرين ويتنام موحاريبهسي علئيهينه اعتيراض ائتديكلري بير واختدا، باريش و سئوگيني تبليغ ائديرديلر. عئيني زاماندا، گنجلر گئت-گئده عنعنوي دينلردن (اساسن خريستانليغين آيري آيري فورمالاري و يهوديليكدن) داها چوخ ناراضي قاليرديرلار. بوتون بو عاميللر بيرليكده، آمئريكادا شرق ديللري و ميستيك آخینلارا ماراغين آرتماسي اوچون الوئریشلی زمين یارادیردی. ويتنام ساواشیندان سونرا، كونترمدنييتين آمئريكا مدنييتينه قایناییب قاریشماسینا و قيسمن پارچالانماسينا گؤره، ميستيسيزمه ماراق آزالميشدير. 80 ـجي ايللرين سونونا دوغرو ايسه خريستانليق و يهوديلیيه مئيل يئنيدن آرتدي. لاكين، بونونلا بئله، شرق ميستيك دينلري آمئريكا تورپاغيندا آرتيق، اؤز كؤكلريني بوراخيمیشدی. اورادا معبدلر تيكيليب، كيريشناييزم كيمي چئشيدليبوديست بؤلمهلرده چيچكلنمه ده داوام ائدير. بو دينلر آراسيندا اسلام دا مؤوجوددور. اؤزلليكله آفريقا منشالي آمئريكاليلار اورژينال مدنييت قورماق و آوروپا استانداردلاريندان يايينماق اوچون اسلاما مئيل گؤستريرلر. آمئريكاليلاري بودديست و هيندي آخینلارینا جلب ائدن عئيني يؤنلر، اونلاری چئشيدلي صوفي توپلوملارینین ياراتماسينا گتيريب چيخاردي.
□ يئني ميستيك آخینلار، مدني، سوسييال و اينتللكتوال ساحهلرده نئجه اؤزونو گؤستهریر؟
■ آمئريكا مدنييتينده، ميستيك آخینلارين تظاهور فورمالارينا چئشيدلي يئرلرده توش گلمك اولار. مثلن، شرق دؤيوش صنعتلري و ميستيك گؤروشلرينه دایاناراق، اونلارلا بديعي فيلم چیکلیب. هر بير بؤيوك كيتاب ماغازاسيندا شرق دينلرينه و ميستيسيزمه حصر اولونموش بؤلمه وار.
□گؤروندويو كيمي، غرب سیویلیزاسیالاريندا يئني ميستيك آخینلار راسييوناليزم، كمييتچيليك و مكانيسیسزمدن ضرر چكنلرين آراسيندا داها آرتيق ياييلير. بو آخینلارا مئيل هانسي اجتماعی قاتلار، ياش دؤورلري و توپلوم قروپلاري آراسيندا داها آرتيقدير؟
■گئرچكليكده مكانيكي و كمييت ائلمنتلرينين قاباریق شکیلده وورغولانماسي، بونون دوشونجه كيمي سجييهلنديريلمهسينه دخلي اولان هر بير انسانا ضرر چكديرير. محض بو، شرق دوشونجهسينه اولان ماراقدان چوخ- چوخ قاباق «آنتوآن دو سنت ائكزوپري»نين «بالاجا شاهزاده»سيني، «چارلي چاپلين»ين «چاغداش دؤنم» اثرینی مشهورلانديرير. يقين كي، دونيادا هميشه نفوذ، وار- دؤولت، معين مؤوقع گودن، باشقا هئچ نه دوشونمهين انسانلارلا ياناشي، هميشه «من هارادان گلميشم؟»، «من نه اوچون بورادايام؟»، «منيم طالعيم نه دير؟» كيمي سورغولاري دوشونن شخصلر ده اولاجاق. بئله انسانلار ايسه بوتون ياش حدلري و اجتماعی قاتلاردان اولا بيلر. شيمالي آوروپا منشالي آمئريكاليلار آراسيندا ميستيسيزمه ان چوخ مئيل ائدنلر ساوادلي گنجلردير. (اورتاياشا چاتميش انسانلار آراسيندا دا اؤز طلبه گونلرينين كونترمدنييت حركاتينا مئيل ائدن شخصلر وار.)
آفريقا آمئريكاليلاري ايسه چئشيدلي ميستيسيزمه، او جوملهدن خريستانليق ائلمنتلري ايله اوزلاشديريلميش اسلام، صوفي يؤنلرينه بؤيوك ماراق گؤستريرلر. ايسپان ديللي اهالي آراسيندا كاتوليسيزمده ميستيسيزمه مئيل داها گوجلودور. ميستيسيزمله راستلاشديغميز بوتون ساحهلرده بو، اوستون سوييهدن گولمهلي درجهيهدك گئنيش ياناشما و داورانيشلار ساحهسینی احاطه ائدير. اؤرنهیین، بعضن خستهني ساغالتماق، ايتيريلميش سئوگيليني قايتارماق، مادي مسئلهلري چؤزمک اوچون، سئحيرلي گوجه ماليك شاملار ساتيلير. كاتوليكلر آراسيندا ميستيسزمه داها درين ماراق گؤرونور.
بونا ان پارلاق اؤرنك «پاوليست پرئسس»ين ابن عربينين «فصوص الحکم» اثرينين گؤزل ترجومهسي باشدا اولماقلا اولماقلا، چئشيدلي ميسيتك گلهنکلر بارهده كيتابلار چاپ ائتمهسيدير.
□ سيزجه، ميستيسيزم كيمي جريانلارا اولان مئيل راسييونالليغين سونا چاتماسينا ايشارهديرمي؟ بو مسئلهنين معاريفچيليك دؤنمینده دوشونجهنين سونونون رمزي اولان «دیويد هيوم»دان سونرا رومانتيزمين يارانماسي ايله ایلگیسی وارمي؟
■ بو سورغويا تام جاواب وئرمك اوچون ايلك نؤوبهده رومانتيزم، راسييوناليزم و معاريفچيليكله باغلي اولایلارین تاريخي آرديجيلليغينا ديققت يئتيرمهليييك. اونيئددينجی يوزايلليكده فلسفه، سياست و ادبيياتدا ساغلام دوشونجهنين، انسان عاغلينين گوجونه اينام، عنعنوي ديني حاكمييت، يعني كليسايا قارشي موناسيبت، فئودال قوروملارین قاليقلاريني دانما و باشقالاري ايله سجييهلنن معاريفچيليك حركاتيندان باشلاياراق، بو دؤنمین فيلسوفلاري، مکانيسيست دونيا گؤروشونو و تجربی بیلییه آرخا چیخیردیلار.
نه «هيوم»، نه ده «كانت» بو دؤنمين متفكرلري اوچون گرهکلی عوصيانكار سياسي مؤوقعده اولماسالار دا، اونلارين هر بيري همين دؤورون سونونون رمزي سانیردیلار. هر حالدا، «هيوم» هئچ ده طبيعت بیلیملرینین، كمييت مئتودلارينا اولان فلسفي ماراغين سونونون رمزي دئييل، چونكي بو يؤن، نه اينكي داوام ائديب، حتا اينگيلترهده «بئنتام»، «ميل» و «راسئل» طرفيندن داها دا گئنیشلنديريليب. اودور كي، فلسفهده، اينگيليس- آمئريكان گلهنهيينده كمييت مئتودلاري و مكانيزمين ائله بير انكاري يوخدور كي، فلسفي رومانتيزمه گتيريب چيخارسين. اصلينده ائمپريستيك، پراقماتيك و آناليتيك دوشونجهنين انكيشافي چوخ واخت رومانيتزمده افراطا وارماغین قارشیسینا چیخمیش بیر آخین کیمی گؤرونور. ساغلام دوشونجهني مودافيعه ائدنلر ايله حيس طرفدارلاري آراسيندا کی دانیشیق، غرب مدنييتيني بو گونهدك كاراكتريزه ائدير. ورغولایاق كي، رومانتيك شاعير «بلئيك»، «بنتامين» موعاصيري اولوب، اينگيلترهنين بؤيوك رومانتيك شاعيرلرينين سونونجوسو «كيتس»ايله «ميللين» 15 ياشي اولاندا وفات ائديب.
رومانتيزم آوروپادا، اؤزلليكله آلمانييادا داها چوخ اوغور قازانيب. اوندوققوزونجو عصر آلمان فيلسوفلاري، طبيعت علملرينين اوغورلارینا سایمامازلیقلا ياناشماغا مئيل ائديرديلر. بو، او دئمك دئييل كي، اونلار راسييوناليزمه قارشی چیخان بير گوج ايديلر. چونكي بورادا، اؤزلليكله ده «هگل»ده، دوشونجه اؤزو رومانتيكلشديريلمهميشدي. محض «هگل»ين راسييوناليزمي «نیچه» و «كيئركه گار»دین رومانيتك فلسفهسينه، ائكزيستانسياليزمين انكيشافينا و «دريدا»نين، «رورتي»نين اثرلرينده توش گلديييميز «راسيوناليزمين دانما»سینا گتیریب چیخاریب. بو رومانتيك آخینلارلا ياناشي، «علمي» فلسفه ده لنگ انكيشاف ائديردي. بونون «ماخ»، كيمي ائلچیلری وار ايدي. دئمک اولار كي، رومانتيزم، راسييوناليزمين سونونا رئاكسييا دئییلدی، بلکه رومانتيزمله علميلييي غرب فلسفهسي و ادبيياتيني كاراكتريزه ائدن ايكي قطب دیر.
«يئني دينلر» و ميستيسيزمين رولونا توخونساق گؤرهرديك كي، شرق دوشونجهسينه و رومانتيزمين چئشيدلي فورمالارينا مئيل ائدن چوخو دوشونورلر کی، طبيعت علملري و تكنولوژي مئتودلاري اينساني دَيرلره تهلوكه دیر. لاكين ميستيسيزمه ماراق بئله رومانتيكلرله محدودلاشمير، ترسینه، حتا «علمي» فلسفهنين آپاريجي ائلچیلري، طبيعت علملرينين نظريهچيلري ده داخيل اولماقلا داها چوخدور. آمئريكا پراقماتيزمينين بانيسي «پيرس»، «جئيمس»، و «ويتگنشتين»ين ميستيك مؤوضوعلارا دايير چوخ کسکین ايشلري وار.
□ غرب و شرقين ميستيك آخینلاری آراسيندا هانسي اوخشار و فرقلي يؤنلر مؤوجوددور؟
■ اساس فرق اودوركي، شرق ايخراجاتچي، غرب ايسه «ايدخالچيدير». آنجاق بو «آلیش وئریشه» اسلام دونياسي قاتیلمیر. غربده اسلام عرفانينا ماراق آرتسايدي، بو البته كي، اسلام مدنييتينين ائلمنتلرينه ماراقدان، بلكه ده، بوتونلوكده اسلاما یؤنهلیشه گتيريب چيخاراردي. حال- حاضيردا غربده صوفيزمين کلاسیک فورمالاريني قبول ائديرلر. آمما بو شريعت «ابن العربي»، «نجم الدين رازي» و «الغزالي» كيمي كلاسيك صوفي يازيچيلارينين مودافيعه ائتديكلري شريعتدير.
□ ميستيسيزمه اولان ماراغي تحليل ائتديك. بونون ایرهلیلهییش يولونو گؤزدن كئچيرديك، نهايت بو آخینین گلهجهيييني نئجه گؤرورسونوز؟
■ آيديندير كي، ايلدن- ايله غربده ميستيسيزمين رولو آرتاجاق. ميستيسيزمين علمي تدقيقي اوغورلار قازانماقدادیر. فلسفه ده ايسه، كاتسين ميستيسيزم مؤوضوسوندا مقالهلر آنتولوگيياسي نشر ائتمهسي بو موضوع ايله باغلي فلسفي مسئلهلره يئنيدن ماراق ياراديب. گئتديكجه داها چوخ كلاسيك ميستيك متنلر و بو ساحهده آپاریلمیش آراشدیرمالار گئنیش تیراژدا چاپ اولونور. بوتون بونلار آمئريكادا مولوی کیمی بؤیوک شاعیرلره ماراغين آرتماسي ايله پارالئل شكيلده باش وئرير.
___________________
گرئی لئگئنهاوزن [Gary Carl (Muhammad) Legenhausen] نیویورک دوغوملو (۳ مای ۱۹۵۳) هوستون بیلیمیوردوندا منطیق، فلسفه، ائستئتیک و بیلیم فلسفهسی پروفئسورو (از۱۹۷۹ تا ۱۹۸۹). لئگئنهاوزن 1983-جو ایلده ایسلامی قبول ائتمیشدیر.