سؤزجوک‌لر بیزیم اوچون اؤنملیدیر، چونکی داها دانیشمایان کیمسه آرتیق گئجیکمه‌دن قتل تؤره‌ده بیلر. ائ. ژئلینئک
آذربایجان رئسپوبلیکاسیندا ایشله‌نن بیلیمسل دیل پروبلئماتیک‌دیر. پروبلئم ایلک باخیشدا اؤزونو تئرمین آلانیندا گؤستریر.[1] دئمک اولار تئرمین‌لره سؤیکنمه‌سی قاچیلماز اولان بیلیمسل نثرده، فعل‌لردن باشقا دوغما دیلدن بیر ایز قالماییب. فعل‌لرین چوخو دا جالاق‌دیر. منطیق، فلسفه، حقوق، دیلچیلیک و ریاضیات کیمی ساحه‌لره اؤته‌ری باخیش بونو ثبوت ائدیر.
چاتیشمازلیق آدلاندیراجاغیمیز رسمی دیلین پروبلئمی آنجاق اؤزونو آلینما سؤزلرده گؤسترمیر. بونلار مسئله‌نین أن بسیط، عینی حالدا سوموت [کونکرئت] یؤنودور. مسئله‌نین ایزلرینی تئرمین‌لردن داها گئنیش آلاندا، یعنی گراماتیکادا دا گؤرمک اولار. گراماتیکادا دا چاتیشمازلیق‌لاریمیز وار. ألبته مسئله بوردا بیتسه‌یدی، دیل گرگینلیییندن سؤز آچماق یئرسیز اولاردی. چونکی گراماتیک چاتیشمازلیغی فورمال دیلچیلیک آراجیلیغی ایله آرادان قالدیرماق چتین دئییل‌دیر. لاکین دیلین سؤز و گراماتیکادا خلاصه اولمادیغی اوجباتیندان مسئله‌نین بویوت‌لاری [أبعادی] فورمال دیلچیلیک سینیرلارینی آشیر. مایکل هوئی‌نین دیلیجه دئسک «گونده‌لیک یازی‌لاریمیز و دانیشیق‌لاریمیزدا، هر بیر جومله اؤزوندن اولدوقجا بؤیوک بیر ماشینین دیشلی چارخیندان[2] باشقا بیر شئی دئییل.»[3] بو بؤیوک ماشیندان مقصد “سؤیلم”[گفتمان]دیر.
جومله‌نین قورولوشو اؤزنه، نسنه و فعل‌له سجیه‌له‌نیر. آنجاق جومله‌لر باشقالاری ایله بیتکین ایلگی قورماغا یئترلی دئییل‌لر. دیل اؤز آنلامینی داها بؤیوک قورولوش‌لار و سؤیلم سالخیم‌لاریندان قازانیر. سونوجدا دیلله قارشیلاشدیقدا همیشه بئله بیر اؤنملی سورودان یان کئچمک اولمور: هانسی یول‌لا متنی أن قاپساملی بیچیمده آنلاییب، چؤزمک اولار؟ سورونون جاوابینی “سؤیلم”ده آختاریرکن، ایستر ایسته‌مز جومله‌نین اؤته‌سینه چیخمالی اولوروق.
سؤزلریمدن بئله چیخیر کی،ِ آذربایجان تورکجه‌سی‌نین اوچ پروبلئماتیک یؤنو وار: ۱- تئرمین، ۲- گراماتیکا ۳-سؤیلم. منجه بونلارین اورتانجیلی بؤحران ایچینده دئییل. تورکجه‌میزین دقیق، عینی حالدا قیسمن چاتیشماز گراماتیکاسی واردیر. لاکین بیرینجی پروبلئم‌له یاناشی اوچونجوسونون چؤزومو دیلچیلیک سینیرلارینی آرخادا قویور. چونکی بونون چؤزومو تکجه لینقویستیک و أدیبانه آراشدیرمالارلا باغلی دئییل، سیاسی اراده‌دن ده آسیلی‌دیر. نه یازیق کی، سیاسی اراده‌ده قانون‌وئریجیلیک بوشلوغو وار.
سؤیلمه گلدیکده ایسه ایش چیخیلماز یولدا قالاجاق قده‌ر چتینلشیر. چونکی توپلومداکی “آنلام یاراتما سیستئم‌لری”نی و اینسان‌لاری اؤزنه[سوبئئکت] کیمی گلیشدیرن هئگئمونیک ایلیشکی‌لری سوره‌ک‌لی گؤزدن کئچیرمک مسئله‌سی اورتایا چیخیر. باشقا سؤزله، دیلین ایندیکی دورومونو دییشدیرمه‌یین یولو، سیمگه‌سل اینتیظامی (یعنی توپلومو، مدنتیتی و دیلی) بوتونلوک‌له تنقیدی دوشونجه بورولغانینا سوروک‌له‌مکدن کئچیر. بونو داها تانیش ساحه‌لردن باشلاماق اولار: نیطق مدنیتیدن، ائگه‌من [مسلط] سؤیلم‌لری ایستئحصال ائدن سیاسی‌ـ‌ایقتیصادی یاپی‌لاردان، بیزه‌دکی آنلامسیز علمی قوروم‌لاردان، فونکسیا‌سیز آراشدیرما اوجاق‌لاریندان[4] و نهایت دیل صحیفه‌سی آستاریندا حک اولونموش دوشوک دوشونجه موتیو‌لریندن. سونونجو ائتکنین [عاملین] دیلله دیالئکتیکال ایلگیسی اولدوغوندان تئز‌ـ‌تئز اونا قاییتما‌لی اولاجاغیق.
•
چاتیشمازلیغین گؤستریجی‌لری
باشقا یئرده دئمیشم: اینسانین دوشونجه‌سی دیلده باش وئریر. هابئله، اینسانین وارلیغی دیلده گئرچکلشد‌ییی زاماندان او، باشقا جانلی‌لاردان سئچیلمه‌یه باشلاییر. أرسطو اینسانین حئیوان‌لارا اوستونلویونون باشلیجا ندنینی “نیطق”ده گؤردوکده یانیلمیر. اینسان دانیشان حئیوان‌دیر. بیر آز اوزاق‌لارا گئتسک، دیل نه اینکی اونون دوشونجه‌سی‌نین، بلکه وارلیغی‌نین دا ائوی‌دیر. مارتین هایدئگئره گؤره، «دیل دازاین[5] وارلیغی‌نین واسیطه‌سی و یا اینساندان آسیلی اولان بیر آراج دئییل. او، اینسانین اؤزونو آشکار ائتمه دوزن‌لییی‌دیر. دیل اینساندان آسیلی دئییل، اینسان دیله باغلی‌دیر. [باشقا سؤزله] دوشونمک، هر تورلو فیکیر یوروتمک، دانیشما یوردونون بیر بؤلگه‌سی‌دیر.» ماوریس کوروئزین فیکرینجه، دیل اولما‌دان نسنه‌لر هئچ واخت ایندیکی کیمی وار اولمایا‌جاقدیلار. چونکی دیل نسنه‌لری ایسته‌نیلن بیچیمده یارا‌دیر، بیزه ده اونلاری یاراتماق گوجونو باغیشلاییر.[6]
نظری ساحه‌دن آرالانیب، پراگماتیک بوجاقدان مسئله‌یه باخیرساق، بونون علامت‌‌لرینی گونده‌لیک معیشتده گؤره‌جه‌ییک:
ــ گئنیش یاییلمیش یالان آکسیا‌لاریندا؛
ــ دیلین گئنه-بولا جینسیت موتیولری ایله دولوب داشیماسیندا؛
ــ سوسلنمیش لفظ‌بازلیق‌لا قوللانیلان زادگان‌لار ژارگونوندا؛ (آذربایجان دؤولت تئلئه‌رایو شیرکتی‌نین خبر بؤلمه‌سی و سووئت علمی بروکراتییاسی‌نین واریثی اولاراق علم‌لر آکادئمیاسی یاخشی اؤرنک‌دیر. بونلار موحافیظه‌کار قوروم‌اولاراق بئله بیر ایشله‌وی یئرینه یئتیریرلر.)
ــ دئکوراتیو دیلله دانیشان غئیری‌ـ‌دؤولت اؤرگوت‌لرینده؛
ــ قزئت آدلاریندان توتموش اینسان آدلاریناجان تانیق اولدوغوموز آنلامسیزلیق‌لاردا؛
ــ یالان و حقیقتدن یان کئچه‌رک جفنگ بینؤوره‌سی اوستونده قورولموش گئنیش شوو-بیزنئسده؛
ــ خورافه، فال، سؤیلنتی [شایعه] و میفین یایغین اولدوغوندا؛
ــ قودرت و ثروت پایلاشیمی (یعنی عدالت ودئموکراتیا) ایله باغلی قورام‌لار باخیمیندان میللی میسکین‌لیکده؛
ــ و بیر سؤزله پوست‌سووئت اؤزنه‌سی‌نین اؤلگونلویونده.
بونلاری گئنیش چؤزوم‌له‌‌مه‌یین [آنالیز ائتمه‌یین] یئری بورا دئییل، آنجاق أل‌اوستو اؤرنک‌لر چوخ‌دور:
قزئت‌لر، درگی‌لر و سایت‌لاردا “دوشونجه” روبریکاسی یوخ‌دور. فلسفه و بیلیم ساحه‌سینده‌کی چئویرمه‌لر دوشونجه دنیزیندن بیر داملا‌دیر. دونیانین سون مفکوره‌وی تاپینیتی‌لاری باره‌ده بیلیم اوجاق‌لاریندا سوسقونلوق حؤکم سورور. پارتییا‌لارین فیکیر اوتاغی یوخ‌دور. رادیولاردا، تئلئویزیا‌لاردا دایاز پراگماتیزمین حاکیم اولدوغوندان دوشونجه چارپیشما‌لاری یا اوجوز پوپولیسیتیک دارتیشما‌لارا چئوریلیر، یا دا مدّاحلیغا. دانیشیق‌لاردا گئنللیک‌له هانسیسا نسنه‌یه، اولایا و دوشونجه‌لره ایشاره ائدیلمه‌دن، آنلام‌لار لفظ‌‌لرین بورولغانیندا یوخا چیخاریلیر.
بونونلا دا سونوج کاکرئت بیچیمده اوزه چیخیر: بیزه‌دکی دیلده دونیا چاپیندا نه بدیعی یارادیجی‌لیق گوجو وار، نه ده دوشونجه اوره‌تیمینه یارایاجاق یؤنتم [متد]، پراکتیکا و گله‌نک دولغونلوغو. همین گوجسوزلوک عینی حالدا دوغو اؤزنللیییندن قوپموش، باتی نسنللییینه قوووشمامیش وارلیغین گؤستریجیسیدیر. اینجه‌صنعت و دوشونجه ایله یاناشی اینسان ذئهنی‌نین اوچونجو آلانی ساییلان أخلاقین وضعیتی ده اوره‌ک آچان دئییل. اخلاق دا دیلده‌کی خاوسدان دولایی آسیلی دوروم‌دادیر. گؤز قاباغیندا ایسه، اؤتن یوز ایل بویو دینی أخلاقدان قوپموش و کانت‌ـ‌واری مسئولیتچی أخلاقا قوووشمامیش بیر توپلوم وار. کانت أخلاقیندا سیزین اؤز ویجدانینیز قارشیسیندا قئیدسیز-شرطسیز یوکوملولویونوز وار. بیز سه گئنللیک‌له مسئولیت داشیمیریق.
دیل هم سؤیله‌نیلن گرگینلییین گؤستریجیسیدیر، هم ده یارانما بئشییی. دیلده‌کی ایشاره‌لردن قاورام‌لار یارانیر. بو قاورام‌لار ایسه گئرچک نسنه‌لره ایشاره ائدیر. ذئهنیمیزده‌کی آت قاورامی، تارلادا اوتلایان آتین اؤزو دئییل، اونون ایمگه‌سی[تصویری]دیر. لاکین بو ایمگه او گئرچک آتین اؤزه‌للیک‌لریندن آلینیب. اؤرنه‌یین، آت دئدیکده آسلان یادا دوشمور. آنجاق بیزده یایغین یالان‌لاردان دولایی دیل دیش عالمه ایشاره ائتمکدنسه جفنگیاتی[7] داها یاخشی عکس ائتدیریر. بو ایسه گئرچک آنلامدا وطنداش توپلومونون گئرچکلشمه‌سینی گئجیکدیریر.
یونان دوشونجه‌سینده کوتله‌نین چئشیدلی آدلاری واردیر: “اوخلوس” بیچیمسیز قارماقاریشیق کوتله‌یه دئییلیر. “دئموس” ایسه بعضی فرقلی‌لیک‌لرینه باخمایا‌راق دئموکراتیکجه ایداره اولونان بو گونکو وطنداش توپلومو[8] ایفاده ائدیر. ژاک رانسیئره گؤره، دانیشان حئیوانین باشلیجا اؤزللییی دیلی آنلاماقدا دئییل، بونو اوشاق‌لاردا باجاریر، دیلین اوره‌تیمینده‌دیر. دیلین نیظاملانماسی ایله دئموس و وطنداش یارانیر، بوندان اؤنجه بیچیمسیز کوتله واریدی. رانسیئر وطنداشی، دیلی آنلاماقلا دیلی یاراتماق آراسیندا یئرلشدیریر. آدام وار دیلی آنلاییر و همین آنلاق یولویلا ایشی، توپلومسال ایلیشکی‌لری و یاشام فورماسینی قاوراییر. بو قبیل آدام‌لار اوخلوس تبعه‌لری‌دیرلر. آدام دا وار دیلی یارا‌دیر. یاراتماقدان مقصد ایسه اؤز قونوموندان علاوه، باشقا اینسان‌لارین دا ایستاتوسونو شهرین جاری ایئرارخیک [سلسله مراتبی] اینتیظامیندا معین‌لشدیریر. بو کیمی آدام‌لار دئموس تبعه‌لری‌دیرلر. بو مرحله‌نین اؤزنه‌سی وطنداش‌دیر، دانیشیق گوجونه اؤلومجول آنتاگونیزم‌لردن اوزاقلاشماغی باجاران وارلیق. فیزیکی ساواش‌لار یئرینه دوشونجه‌لری ساواشدیرماق. دانیشمایان حئیوان بونو باجارمیر. ژئلینئک‌ـه گؤره، سؤزجوک‌لر بیزیم اوچون اؤنملیدیر، چونکی داها دانیشمایان کیمسه آرتیق گئجیکمه‌دن قتل تؤره‌ده بیلر. [9]
بونلاری گؤز اؤنونه آلدیقدا بئله بیر منظره اورتایا چیخیر: دیلیمیزده وطنداش توپلومونا یارایان اؤزه‌للیک‌لر ضعیف‌دیر. بو، قاچیلماز ضرورت و یا ساغالماز یارادیرمی؟ یوخ. باشدا دیل موهندیسلییی اولماقلا همین آشامانی آرخادا قویماغا ألیمیزده ایمکان‌لار وار.
•
دیل موهندیسلیی و ایکی مانعه
سؤزسوز، هر بیر دؤولت‌ـ‌میللتده دیلین پلان‌لی بیچیمده گلیشدیریلمه‌سینه دایر بللی تدبیرلر گؤرولور. بونون آشیری اؤرنک‌لرینه نازیزم آلمانیاسیندان دئگول فرانساسیناجان، گاندی هیندیستانیندان سوکارنو ایندونئزیاسیناجان بؤیوک بیر أراضیده توش گلیریک.[10] أن اوغورلو اؤرنک‌لر ایسه گؤز قاباغیندا‌دیر. آتاتورک زامانیندان ایستانبول تورکجه‌سینده، رضا شاه زامانیندان ایسه فارس دیلینده آپاریلماقدا اولان ایصلاحات‌لار هئچواخت دایاندیریلمامیشدیر. ایییرمینجی یوز ایللییین بوتون زامان کسیم‌لرینده عرب دیلینده ده بئله اولموشدور. آیری‌ـ‌آیری دیل‌لرده ده همین سیاست گئنیش اؤلچوده حیاتا کئچیریلیر و تصدیقلنمیش سیاست‌لری، چئشیدلی قوروم‌لار گئرچکلشدیریر.
گئجیکمیش اولسا دا باغیمسیزلیق دؤنمینده آذربایجان رئسپوبلیکاسی‌نین آوانگارد بیر دیل سیاستینه احتیاجی وار. سووئت قورولوشونا اویغون گلیشدیریلمیش آذربایجان تورکجه‌سی، آرتیق یئنی دؤنمین طلباتیندان گئریده قالیب. نئجه کی، تنظیمات سونراسی تورکییه‌ده گئت‌ـ‌گئده عوثمانلی تورکجه‌سی‌نین بینؤوره‌سی اوزه‌رینده مودئرن دؤولت‌ـ‌میللت سیستئمینه کئچمک مومکونسوز سانیلدی. اونلار یانیلمیردیلار، دوشونجه ایره‌لی‌له‌ییشی بیرباشا هانسیسا دیلین نئجه گلیشمه‌سیندن آسیلی‌دیر. بس بو گلیشیم نه‌یه سؤیکنمه‌لی‌دیر؟
دیلی گلیشدیریب زنگینلشدیرمکده باش ووراجاغیمیز بیرینجی خزینه قوتادغو بیلیک، دیوانی لوغات التورک و دده قورقود کیمی أثرلردیر. اوسته گل فولکلور و شیفاهی دیلی. لاکین علمی و فلسفی دیلین احتیاج‌لاری باخیمیندان بونلارداکی سؤز داغارجیغی اولدوقجا کیچیک‌دیر. بونا گؤره سؤز تؤرتمک قاچیلمازدیر.[11] سؤزومدن بئله چیخیر کی، بیز بللی قوشول‌لار [شرط‌لر] ایچینده آرین دیله یاخینلاشمالیییق. آنجاق بو یاخینلاشمادا آشیری داورانماقدان چکینمه‌لی و آرین دیل سیاستیندن گئری اوتورموش اؤلکه‌لرین تجروبه‌لرینی گئنیش اؤلچوده آراشدیرمالیییق. هابئله دیلله اوغراشماق، سیاسی رومانتیک دوشکونلویه و یا آشیری ناسیونالیزم چیرکابینا بولاشماما‌لی‌دیر. چونکی نه بوتؤو توپلوم وار (گئرچکلشمیش سوسیالیزمین[12] دیله‌یی)، نه تمیز سوی (نازیسمین مفکوره‌سی)، نه خالیص “بیر دیل، بیر دؤولت” (آشیری ناسیونالیزمین اؤیرتیسی[13]). آرین دیلده اولدوغو کیمی بو خالیص‌لیک‌لرین هامیسی آبسورد اولماقلا یاناشی تهلوکه‌لی‌دیر. سؤزسوز، تام آرینلیق هاچانسا سیاسی دؤزومسوزلوک، باشقالیغا نیفرت، دیکتاتورا و سوی‌قیریمی کیمی مسئله‌لره گتیریب چیخارا بیلر. دیل عیرقیچی‌لیک سؤیلمینده أن دهشت‌لی قیرغین یاراغینا چئوریله بیلر.[14]
دیل آلانیندا عیرقیچی یؤنه‌لیش‌لری یاخینا بوراخماق دوزگون دئییل. دیل دوشونجه‌نین گئرچکلشمک شرطی کیمی باشا دوشولمه‌‌لی‌دیر. سؤز یوخ کی، اینسان اوچ سانال[15] آلاندا اؤزنه مقامینا یوکسلیر: توپلوم، مدنیت و دیل. بوتون بونلاری گؤز اؤنونه آلا‌راق دیلی قوروما سیاستینده ایکی تهلوکه‌دن قورونمالیییق: اؤزچولوک[16] و جالاق‌لیق.
•
بیرینجی مانعه: اؤزچولوک
أن ساده ایفاده ایله دئسم، بوردا اؤزچولوکدن مقصد تام آرین دیله جان آتماق‌دیر. اؤزچولوک اینگیلیسجه essentialism قارشیلیغی‌دیر. اطراف گئرچکه‌لییه بئله بیر باخیشدا، هر شئیین سرت بیر ذاتی اولدوغو گومان ائدیلیر. اؤرنه‌یین، اؤزچولر اینسان طبیعتی‌نین بللی ذاتی اؤزللیکلری اولدوغونا اینانیرلار.
ذات نسنه‌نین ائله بیر اؤزه‌للییی‌دیر کی، اونون وارلیغی همین اؤزه‌للیکدن آسیلی‌دیر. او اؤزه‌للیک یوخا چیخدیقدا نسنه ده یوخا چیخاجاق. و یا ذات قاورامین ائله بیر آیرینتیسی‌دیر کی، اونو نظره آلما‌دان او قاورام اؤز آنلامینی ایتیره‌جک.
اؤرنه‌یین، فلسفه‌ده اینسان ناطیق [دانیشان و دوشونن] حئیوان کیمی تانیتدیریلیر. یعنی اینسانی اینسان ائدن اؤزه‌للیک، ناطیق‌لیک‌دیر. سیز ناطیق‌لییی اوندان آلیرسانیز حئوانلیغی داوام ائده‌ر، آمما اینسانلیغی یوخا چیخار. دیل اؤزچولری أرسطودان گلمه ایدئیانی دیله ده آشیلاییرلار. بوردان ایستر-ایسته‌مز بئله بیر نتیجه چیخیر: «سؤزلرین دییشمز آنلامی وار.» آنجاق اؤزچولرین بو باخیشی یانلیش‌دیر. چونکی بو کیمی تانیم‌لاردا زورونلولوق [ضرورت] یوخ‌دور، بیر نؤوع اوزلاشما واردیر. اینسانین باشقا طرزده تعریف اولونا بیله‌جه‌یینی دانماغا هئچ بیر ترجیح یوخ‌دور. هئچ بیر آنلامین هئچ بیر لفظ‌له ذاتی ایلگیسی یوخ‌دور. داها ساده دئسک، اؤزچولویه رغمن، نسنه‌لر دییشمز ذاتین و یا ثابیت حقیقتین داشیییجیسی دئییل‌لر.
دیلده اؤزچولوک دینی تملچیلییین اکیز تایی‌دیر. دیل تملچیلییینه گؤره، آزساییلی آنتیک کیتاب‌لاریمیزداکی سؤزجوک‌لر یئنی‌ـ‌یئنی قاورام‌لاری ایفاده ائتمه‌یه یئتر. دینی تملچیلییین باشلیجا شوعاری “حَسبُنَا کتابَ الله”ـ‌دیر. یعنی تانری‌نین کیتابی بیزه یئتر. ادعانین قاباریق مضمونو بئله‌جه سسله‌نیر: بوتون بیلیم‌لر تانری‌نین کیتابیندا‌دیر. دیلین کئچمیشینی قوتساللاشدیرماق ایسه آشیری دینچی‌لرین ادعاسی کیمی آلینیر. یعنی یالنیز دده قورقود بیزه یئتر. بو، آنلام دارلیغی‌دیر.
آنلامین دییشمزلییی باخیمیندان دا اؤزچولوک پروبئلماتیک‌دیر. تؤز[17] آنلاییشی‌نین تاریخدن یوخا چیخماسی ایله ایندی اؤزچو باخیشا توتالیتاریسم قایناغی کیمی باخیلیر. مسئله دیل آلانیندا داها حیاتی‌دیر. دئدیم کی، اؤزچو باخشیدا هر بیر نسنه، هر بیر فئنومئن و هر بیر اولای اوچون سرت اؤزه‌یین اولدوغو فرض ائدیلیر. بو ایسه، هانسیسا سؤزون او بیری سؤزدن آسیلی اولمایا‌راق کونکرئت آنلام داشیماسی کیمی دیله یانسیییر. لاکین بئله‌جه دوشونمک، دیله بایاغی باخیشدان قایناقلانیر. حالبوکی، دیلین دییشکن، آخار و گلیشن ماهیتی اولدوغو اوزوندن سؤزجوک‌لرین تاریخن ثابیت آنلامی یوخ‌دور. ألبته گئنیش اوخوجو کوتله‌سی ایله دیالوگ ماراغیندان دولایی قونونو ایلکل [ابتدایی] شکیلده آنلادیرام. یوخسا سؤسوردن، ایکینجی ویتگئنیشتاین‌دان، دئریدا‌دان و گئنللیک‌له آنالیتیک فلسفه‌دن سونرا آرتیق هئچ بیر آنلامی پوزیتیو بیچیمده سؤزجوک‌لرده تثبیت ائتمک اولمور. سؤسوره گؤره، دیل دیفئرئنسیال[18] بیر سیستئم‌دیر. یعنی ایم‌لرین/ایشاره‌لرین اؤزه‌رک وارلیغی و یا گئرچک اؤزه‌یی یوخ‌دور. معین ایشاره او بیری ایشاره‌یه سؤیکنمه‌دن تانیملانا بیلمز. “ایکی” رقمی “بیر” و “اوچ” رقم‌لری سایه‌سینده وارلیق قازانیر، آنلامی چاتدیرماقدا دا اونلارا مؤحتاج‌دیر.
بوتون بونلارا باخمایا‌راق، کیمی‌لری گومان ائدیر کی، بللی بیر کلمه اوغوزنامه‌ده داشیدیغی آنلامی ائله محض بوگون ده داشیما‌لی‌دیر. بئله اولمادیقدا هانسیسا مأمورون بارماق ایزی‌نین آختاریشینا چیخمالیییق. بو، یالنیش تصوووردور. بونو قبول ائدیرسک سؤزلرین یانلیش قوللانیشینا گئنیش یئر وئریلمیش آذربایجان تورکجه‌سینی دوزه‌نک‌لر [توطئه‌لر] جؤولانگاهی سانما‌لی اولاجاغیق.
اؤزچو باخیشین باشقا اؤزللییی قورال و گراماتیکا دئسپوتیزمی‌دیر؛ دیلده قایدا پوزونتوسونا قوتسال قانون‌لاری آیاقلاماق کیمی باخماق. لاکین دیلین جانلاندیردیغی نسنل عالم، سرت قورال‌لارین ساپینا دوزولمک مجبوریتینده دئییل. هانسی سببله باغلی اولدوغونا باخمایا‌راق، قایدا پوزونتوسو ایسته‌نیلن دیلده باش وئریر. حتتا دئیردیم بو پوزونتولار بعضن دیلین گئرچکلشمک شرطی‌دیر. سماوی دین‌لرین مذهب‌لره بؤلونمک‌له آیاقدا قالدیغی کیمی، آیریم‌لار [ایستئثنا‌لار] دا قایدا‌لارا آنلام باغیشلاییر. سووئت‌لر بیرلییی‌نین ایقتیصادییاتی قارا بازارلا‌دان نفس آلدیغی کیمی، دیل ده قایدا پوزونتورلاریندان دولایی فونکسیوناللیغینی قورویور. بئله دئسک داها یاخشی اولاردی: دیل گراماتیکا أساسیندا یارانمیر، گراماتیکا دیلدن آلینا‌راق اونون قورولوشونو آچیقلاییر. ائله بو اوزدن‌دیر کی، گراماتیکانین گؤره‌وی پوزونتولاری تام دیشلاماق دئییل، ساهمانا سالماق‌دیر. دیلیمیزده ساهمانا سالینمیش یاخشی اؤرنک‌لر وار:
ــ یارپاق، تورپاق، کؤرپو کیمی سؤزلر یانلیش یازیلیر. اوسته گل گولونج “دوستاق” سؤزونو. اما بونلاردا قباحت یوخ‌دور، چونکی حرف‌لرین بوغازدان دوداغا دوغرو دوزولوشونده زامان زامان دیشیک‌لیک باش وئریر. “یاپراق”، “توپراق” و “توتساق” کیمی سؤزلر دیییشیکلییه اوغراییر.
ــ دیلین تاریخی آخاریندا تلففوظ دییشیمی قاچیلمازدیر. سووئت مأمورلاری‌نین “یوز”، “ییلدیز”، “ییلان” کیمی سؤزلرین یازیلیشینی دییشدیریب “اوز” “اولدوز” و “ایلان” کیمی یازماسینا گؤز یومماق شرطی ایله، هئچ بیر دیل تام پلان‌لی بیچیمده اینکیشاف ائتمیر. دیل اینکیشافی‌نین توش‌گله[19] ماهیتی وار. چونکی اؤزنه تکجه اوست‌بیلینجدن عیبارت دئییل کی، هر شئیی تام اوسسال [عقلانی] بیچیمده اؤلچوب بیچمک اولسون. اینسان ووجودونون اوندا دوققوز بؤلومونو قارانلیق آلت‌بیلینج اولوشدورور. نه یازیق کی، ژاک لاکانین سؤیله‌دییینه گؤره، همین قارانلیق بؤلگه‌نین قورولوشو دیلین قورولوشو ایله اوست‌اوسته دوشور.
ــ ایسمین تأثیرلیک حالیندا سون حرفی صایت‌له بیتن سؤزجوک‌لرده بیرچوخ حال‌لاردا بیر “ن” حرفی آرتیریریق: سورو/سورونو، آلما/آلمانی. حالبوکی کلاسیک متن‌لرده و چاغداش ایستانبول تورکجه‌سینده بو فونکسیا داها چوخ “ی” حرفینه یوک‌له‌نیر. سورو/سورویو، آلما/آلمایی.
یانلیشلیق اوزه‌رینده گئرچکلشمیش دییشیم‌لر سیاهیسی اوزون‌دور. لاکین
بونلاری طبیعی گئدیش سانا بیله‌ریک. بیر زامان “اوزان” آنلامیندا ایشلنمیش “یانشاق” سؤزجویونون زامان آخاریندا منفی آنلام قازانماسی، دیلین اینکیشاف خاصیتی ایله باغلی‌دیر. دیل‌لر صرف قایدا‌لار دئتئرمینیزمی ایله دئییل، چئشیدلی ندن‌لر اوزوندن گلیشیر. بوندا سؤز یوخ، آنجاق همین طبیعی چیچکلنمه بیزده‌کی گئنیش دیل پوزونتولاری سینیریندا جالاق‌لیق بؤلگه‌سینه آیاق باسیر. گرگینلیک بوردان باشلانیر. کیچیجیک سؤزجوک‌لر داملالاریندان یارانان دالغا، جالاق دیل سونامیسی ایله سونوجلانیر.[20]
•
ایکینجی مانعه: جالاق دیل
ایندیکی دیلین تام جالاق‌لیغی باره‌ده آرگومئنته گرک یوخ. اولغو تام چیلپاق‌لیغی ایله گؤز قاباغیندا‌دیر. مثلن «آزربایجان رئسپوبلیکاسی‌نین، 2000ـ‌جی ایل دؤولت بودجه‌سی ظرفی» آدلی سندین بیر بؤلومونده یازیلیر: «مادی‌ـ تئکنیکی بازانین تحلیلی گؤستریر کی، رئسپوبلیکادا فعالیت گؤسترن، 110 تئکنیکی پئشه تحصیلی موسسیسه‌سی 43 کومپلئکس‌لرده، قالان‌لاری اویغونلاشدیریلمیش بینا‌لاردا یئرلشیر. تئکنیکی پئشه تحصیلی سیستئمینین پریوریئت ایستیقامت‌‌لری آشاغیداکی کیمی معین‌لشدیریلیر: تئکنیکی پئشه تحصیلی موسسیسه‌لری شبکه‌سی‌نین اوپتیماللاشدیریلماسی، بازار ایقتیصادییاتی‌نین طلب‌لرینه و أمک بازاریندا رقابته داواملی، یوکسک ایختیصاصلی کادرلار حاضیرلایان یئنی تیپلی تئکنیکی پئشه تحصیلی کومپلئکس‌لری‌نین یارادیلماسی…» یوخاریدا گئدن 53 سؤزدن یالنیز 11ـ‌ی دوغما‌دیر.
ایستر تصادفی اولسون، ایسترسه ده کئچمیش مئتروپولون تاپشیریغی ایله یارانسین، جالاقلیغین بعضی گؤستریجی‌لری بؤیوک تئزلیک‌له [فرکانس‌لا] تکرار اولونور. اؤرنه‌یین:
بیرینجیسی، “پرور” ترکیب‌لی “قوناق‌پرور”، “صولح‌پرور” کیمی سؤزلر تام یانلیش اولماسا دا گولونج‌دور. عربجه‌ـ‌فارسجا “اینسان‌پرور” سؤزو فارسجادا اینسانی حئیوان کیمی بئجرمه‌یی بئیینده جانلاندیریر. آذربایجان آیدین‌لاری، یازارلاری و دوشونرلری واختیله بئله‌جه جالاق کلمه‌لره مؤحتاج ایمیشلر. چونکی واختیله سیاسی قورولوش، تورک کؤکن‌لی هر بیر سؤزه تردد ائتمه‌دن پانتورکیزم دامغاسی باسیرمیش.
ایکینجسی، ایستانبول تورکجه‌سی ایله موقاییسه‌ده بیزده‌کی ترکیبی فعل‌لر قات‌ـ‌قات چوخ‌دور. آذربایجان تورکجه‌سینده یوزلرله ترکیبی فعل وار: احتیمال ائتمک، اعتیراض ائتمک، معروض قالماق، هوجوم ائتمک، داوام ائتمک/ائتدیرمک، تطبیق ائتمک، اتهام ائتمک، سبب اولماق، منسوب اولماق، غالیب گلمک، آتش آچماق، قئیده آلماق، غلبه قازانماق، نظارت ائتمک و کیفایت ائله‌مک. دئمک ائله‌مه‌دیییمیز عربجه‌ـ‌فارسجا سؤز قالماییب! “سانماق” وارکن “گومان ائتمک”، “یئنیلمک” وارکن طنطنهلی “مغلوبیته اوغراماق”، “دیرنمک” وارکن “مقاومت گؤسترمک” کیمی غئیری‌ـ‌ایقتیصادی حرف‌لردن اولوشموش ترکیبی فعل‌لر نه‌یه گره‌ک‌دیر؟[21]
اوچونجوسو، عربجه‌دن آلینما سؤزلرین چوخلوغو دییشیک، یا دا یانلیش آنلامدا دیلیمیزه سوخولوب. عرب‌لر موذاکیره، جمعیت، قئید، موناسیبت، مأیوس، تدبیر، شرایط، موباریزه کیمی یوزلرله سؤزلردن بیزیم آنلادیغیمیز معنانی آنلامیرلار. بیز هئچ بیر سؤزلویه احتیاج دویولما‌دان آنلاشیلان “آلت بلینج”[22] و “اوست بیلینج”[23] وارکن، عرب‌لرین تانیمادیغی عربجه “تحت‌الادراک” و “فؤوق الایدراک” سؤزلرینی ایشله‌‌دیریک. اونلارداکی “اینقیلاب” سؤزو “چئوریلیش” آنلامینی داشیییر، آنجاق بیز دوغما “دئوریم” سؤزونون یئرینه “اینقیلاب”دان یارارلانیریق. حالبوکی دئوریمین قارشیلیغی عربجه‌ده “ثوره”دیر، اینقیلابچی ایسه عکس‌ـ‌اینقیلابچی‌دیر!
۱۹۲۰-جی ایلدن روسجا‌دان آلینما کلمه‌لر هئچ بیر سینیر تانیما‌دان ایسته‌نیلن قاورامی ایفاده ائتمک اوچون دیلیمیزه سوخولورلار. بو ویران‌ائدیجی یؤنه‌لیش او قده‌ر عادی حالا چئوریلیب کی، آزادلیق رادیوسونون دییرمی ماساسیندا آذربایجان تورکجه‌سی‌نین روسجایا تورکجه‌دن داها یاخین اولدوغو وورغولانیر. قاتیلیمچی‌لارین [ایشتیراکچی‌لارین] بیری آذربایجان تورکجه‌سی‌نین چاتیشمازلیق‌لارینی آرادان قالدیرماقدا روسجایا اوستونلوک وئریر. اونون آرگومئنتی آللاه وئرگیسی‌دیر: «بیرینجیسی، بیز روسجانی داها یاخشی بیلیریک، ایکینجیسی، تورکییه تورکجه‌سینی باشا دوشمک اوچون عرب و فارس دیل‌لرینی اؤیرنمک لازیم‌دیر.»[24]
سؤیله‌نیلن قاتیلیمچی ندنسه اونودور کی، آذربایجان تورکجه‌سینده یایغینلاشمیش عرب و فارس سؤزلری ایستانبول تورکجه‌سیندن قات قات چوخ‌دور. باشقا سؤزله، اؤزگه سؤزجوک‌لرین یوروشونه معروض قالمیش دیل ایستانبول تورکجه‌سی دئییل، آذربایجان تورکجه‌سی‌دیر. بونونلا دا تورکییه تورکجه‌سینی باشا دوشمک اوچون عرب و فارس دیل‌لرینه بلد اولماق گره‌کیرسه، آذربایجان تورکجه‌سینی اؤیرنمک اوچون او ایکی دیلی ایکی قات اؤیرنمک لازیم‌دیر، اوسته گل روس دیلینی. بو دا آسان ایش دئییل. چونکی روس دیلینی اؤیرنمک اوچون ده یونان و لاتین دیل‌لرینی اؤیرنمک قاچیلمازدیر. سبب آدین‌دیر. روسجانین علمی و فلسفی تئرمین‌لری‌نین بؤیوک بؤلومو یونان و لاتین دیل‌لریندن آلینمیشدیر. بونا دئکارت سونراسی فرانسیز دیلی‌نین ائتکیسینی ده آرتیرماق اولار! سؤزون قیساسی، سؤز داغارجیغی‌‌نین ۶۰ فایزدان چوخو آلینما سؤزلردن اولوشموش آذربایجان تورکجه‌سی‌نین[25] اؤیرنمه شرطی هئچ اولماسا بئش دیلله تانیش اولماق‌دیر! قاتیلیمچی‌نین سؤزلرینی دینله‌دیکده “بیزیم جبیش” فیلمینده ایشاره اولونان آمئریکا ایشچی‌لری‌نین دورومونون آجینا‌جاق‌لی اولماسی یادا دوشور. یاغیشین، قاسیرغانین آلتیندا آت آراباسی پالچیغا باتمیش جبیشین آمئریکا ایشچی‌لرینه یازیغی گلیر. کؤهنه آتاسؤزو هله ده قوه‌ده دایانیر: “اؤزگه گؤزونده قیلی گؤرور، اؤز گؤزونده تیری گؤرمور”.[26]
جالاق‌لیق ایمپئریا دیلینده نه قده‌ر کی، گوجلولوک گؤستریجیسی‌دیرسه، اولوسال دیل‌لرده تهلوکه قایناغی‌دیر. عوثمانلیجا بیر ایمپئریا دیلی‌دیر، بونون اوچون جالاق‌دیر، ایستانبول تورکجه‌سی ایسه میللی دیل. اینگیلیسجه آچیق دیل‌دیر. آرینلیغی [خالیص‌لییی] اؤنمسه‌میر، هر دیلدن تئرمین آلیر. چونکی اونون گوج‌لو سیاسی‌ـ‌ایقتیصادی آلت‌یاپیسینا سؤیکه‌نن ایتی هاضمه‌سی واردیر. ایسته‌نیلن یابانچی سؤزوجویو اؤزونده أریدیر. آمما بیزده‌کی آلینما موتیولر، اووساری قیریلمیش دوه قاتارینا بنزه‌رکن دیلده خاوس یارا‌دیر، دیلی میتوس مرحله‌سینه گئری گؤتورور.
آنتونیو نئگری و مایکل هارتین نظرینجه، [چاغداش] ایمپئراتورلوق[27] دؤنمینده قودرتین هئچ بیر مرکزی یوخ‌دور. آرتیق ائورن‌سل قودرتین بیچیمی دییشیلمیشدیر. ایندی اولوسال دؤولت، قودرتین اوستون بیچیمی دئییل، گوج آرتیق کیچیک شبکه‌لردن یارانما بؤیوک ترکیب‌لردیر. اؤتن 500 ایلده آوروپا ایمپئریالیزم‌لری‌نین اولوسال حاکمیته سؤیکندییی‌نین عکسینه اولاراق، چاغداش ایمپئریانین سینیرلی أراضیسی یوخ‌دور. ایمپئراتورلوق بودور. اینتئرنئته بنزه‌ییر. داها دوغروسو اینتئرنئت چاغداش ایمپئریانین بیلگی آراجی‌دیر.
ایمپئراتورلوغون دا اؤزل‌لیک‌لرین‌دن بیری اینکلوسیو [آچیق] اولماسی‌دیر: ایمپئریانین آچیق‌قوجاق لیبئرال ماهیتی، سوی، اینانج، بویا، جینسیت و جینسی تمایولوندن آسیلی اولمایا‌راق هامینی اؤز ایچینه آلیر.[28] چاغداش ایمپئریانین دیلی اینگیلیسجه‌دیر. بو اؤزللیک تصادوفی سئچیم دئییل، هر ایکیسینده آچیق‌لیق واردیر. ایمپئریانین آچیق‌قوجاق‌لیغی اینگیلیس دیلی‌نین اؤزگه تئرمین‌لر و سؤزجوک‌لره آچیلیمیندا اؤزونو گؤستریر. لاتین دیلی ده بئله ایدی. کاتولیک ایمپئریاسی‌نین دیلی لاتین اولدوغو اوچون یونان دیلی‌نین بیر چوخ موتیو‌لرینی منیمسه‌میشدی. آمما رنسانسدان باشلایا‌راق گوندمه گلمیش دؤولت‌ـ‌میللت ایدئیاسی، فرانسا دئوریمینده دؤولتچیلییین باشلیجا اؤیرتیسینه [دوکتوریناسینا] چئوریلدی.
بللی اولدوغو کیمی فرانسا دئوریمیندن باشلایا‌راق “بیر دیل، بیر دؤولت” سیاستی اؤزو ایله تملچی دیل سیاستی ده گتیردی. بو سیاست گئنللیک‌له اؤزدیل [خالص دیل] قاورامینا سؤیکه‌نیردی. اؤزچولوکدن قایناقلانمیش اؤزدیل تام باش توتماسا دا گئده‌رک آشیری ماهیتینی ایتیرمیشجه قوه‌ده قالدی. باشقا سؤزله، رومانتیکا‌دان رئالیزمه، میتوسدان ایسه لوگوسا دوغرو هرلندی. بو ایسه گئنیش اؤلچولو دیل اینکیشافینا گتیریب چیخاردی. اؤرنه‌یین عوثمانلی تورکجه‌سی‌نین کوللویوندن گؤزل ایستانبول تورکجه‌سی باش قالدیردی. نه یازیق کی، نورمال چرچیوه‌ده آپاریلمیش تمیز دیل سیاستی، تورکییه کیمی اؤلکه‌لرده ایزله‌نیرکن آذربایجان تورکجه‌سی ترس یؤنه یوللاندی. تاریخی ندن‌لره گؤره، باشقا دیل‌لرین آغیر باسقیسی آلتیندا قالمیش دیلیمیز، زامان گئتدیکجه سانکی روس دیلی‌نین بیر لهجه‌سینه چئوریله‌رک “آذربایجان دیلی” آدینی قازاندی! بو کؤهنه سیاست آرتیق بایاغی گؤرونسه ده، همین جالاق دیله هله ده بؤیوک ماراق بسله‌نیر.
•
سبب ندیر؟
ایستالینیزمین قیلینجی آلتیندا گئرچکلشمیش سیاسته ایندی اؤیونمه‌یین سببی ندیر؟ نه اوچون مسئله‌نی منطیقی و پراگماتیک یول‌لارلا چؤزمک‌دنسه، رومانتیکجه‌سینه أسکی زامانا قاپیلیریق؟
بیرینجی سوال‌لا اوغراشمازدان اؤنجه ایکینجی سوا‌لی قیساجا جاوابلاندیرماق گره‌کیر. منجه جاوابی “قایناق اؤزلمی”نده آختارمالیییق. ایستر دینی، ایسترسه ده لاییک خاراکتئرلی “اوریژینال قایناق origin، منشأ source، کؤک root و یا باشلانغیج beginning” حسرتی بوردان گلیر: گومان ائدیلیر کی، حقیقتین قایناغی یالنیز کئچمیشده‌دیر. گومان ائدیلیر کی، فئنومئن‌لرین آرخاسیندا سرّلر گیزله‌نیب. سون مقامدا او سرّی، او قایناغی اؤیرنمه‌دن فئنومئن‌لری تانیماق اولماز. لاکین فئنومئن‌لرین آرخاسیندا سرّ گیزلنمه‌ییب، باشقا فئنومئن‌لر وار. بونون اوچون هانسیسا فئنومئنی اؤیرنمکده قایناغا وارماق یئتمز. تکجه فئنومئن‌لرین قایناغینی اؤیرنمک‌له اونون ماهیتینه وارماق مومکون اولسایدی توپلوم‌بیلیمه [سوسیولوگییایا] احتیاج دویولمازدی. زیرا بو ایشی تاریخ بیلیمی یئترینجه گؤرور. اما توپلوم‌لارین داخیلی مئخانیزم‌لرینی اؤیرنمک اوچون تاریخ کیفایت ائله‌میر. تاریخ، توپلوم‌لاری خرونولوژی بیچیمده آراشدیریر، اونلاری ائشزامان‌لی [دیاخرونیک] شکیلده اؤیرنمک ایسه توپلوم‌بیلیمین پایینا دوشور.
تاریخی اؤزگونلویه [اوریژیناللیغا] سیغینماق و یا خالیص قایناق (خالیص سوی، خالیص ائتنوس، خالیص دیل) آختاریشی بؤیوک توپلومسال دییشیم‌لر آردینجا اؤنم قازانیر. بئش یوز ایل میلاددان اؤنجه یوناندا قبیله‌وی یاشام طرزی‌نین داغیلماسی ایله هئراکلیت بئله‌جه دوشونمه‌لی اولدو: “هر شئی دییشمکده‌دیر.”[29] فرانسا دئوریمی ایله آوروپانین سیاسی، ایجتیماعی و فیکری یاشامی‌نین چالخالانماسی، هئگئلده ثابیتلییه بسلنمیش اینامی سؤنوکدوردو. بلکه ده دایمی دیییشیکلییه کؤکلنمیش دیالئکتیکایا درین ماراق بوردان گلدی. پوپئره گؤره غریبه دئییل کی، تاریخی اؤزگونلوک آنلاییشینی مرکزی قاوارما چئویرمیش هئگئل، هئراکلیتین بیرچوخ دوشونجه‌لرینی منیمسه‌دی.[30] بونلارین هر ایکیسی اوچون ثابیت قایناق همیشه‌لیک اولاراق یوخا چیخمیشدی، ائورن [کاینات] ایسه أبدی دییشیک‌لیک بورولغانیندا غرق اولموشدو. بیر سؤزله، قایناق آختاریشی بؤیوک دییشیم و یا گئنیش توپلومسال گرگینلیک چاغ‌لاری‌نین تؤره‌تد‌ییی تپکی‌نین اورونودور. سووئتین داغیلماسی آردینجا بونو تراوما [روحی آسیب] شکلینده گؤروروک. یاخین کئچمیشین نوستالگییاسی و تاریخ درین‌لیک‌لرینده باتمیش اوزاق کئچمیش نیسگیلی‌نین یان‌کچیلمز تراوماسی.
بیرینجی سوالا گلدیکده، یابانچی دیل‌لرین آغیر ائتکیسینی قولاق آردینا وورا‌راق دوغما تورکجه‌دن آلینمیش سؤزجوک‌لره قارشی چیخماق، تکجه اوچ‌ـ‌بئش یانلیشی دوزلتمه‌یی آماجلامیر. بئله اولسایدی بارماق سایینی آشمایان یانلیش‌لاری بهانه ائده‌رک تورکجه‌ده ایشله‌نن “قاورام” “سؤیلم”، “اؤزنه”، “نسنه”، “اؤزگون”، “آماج”، “آنلام” کیمی مین‌لرله دقیق سؤزجوک‌لرین ایشلتمه‌سیندن چکینمزدیلر.[31] بس دوغما تورکجه ایله قارشی‌دورمایا چاغیریشین ایلکین سببی ندیر؟
سببین بیر بؤلومو دوزه‌نک‌سل [توطئه‌آمیز] ماهیت داشییا بیلر. آمما منیم کیمی بیر دوشونجه یولچوسونون بیرینجی گؤره‌وی بئله بیر ماهیتین چؤزوم‌له‌مه‌سینه [آنالیزینه] قورشانماق دئییل. کونکرئت سبب آختارماق‌دیر. بو گئدیشین دوزگون ادراکی آلئن بادیونون “وارلیغین پوزیتیو اینتیظامی” دئییلن آنلاییشی‌نین ایشیغیندا دوغرولا بیلر.
ائندیرگه‌مچی/سادلشدیریجی[32] بیر دیلله دئسک، “وارلیغین پوزیتیو اینتیظامی” هانسیسا مؤوجود دوروم‌دور. بو دوروم وئریلی دئییل، أبدی حقیقت دئییل. یعنی اولجه‌دن بئله دئییلمیش، اونو بئله‌جه فورمالاشدیریب‌لار. آنجاق مسئله‌نین تاریخی ضرورت اولدوغونو او قده‌ر تکرار ائدیب‌لر کی، دانیلماز گئرچک فئنومئن کیمی جیلوه‌له‌نیر. بونو آچیقلامازدان اؤنجه 30ـ‌جو ایل‌لرین دیل سیاستینی اؤته‌ری گؤزدن کئچیرمه‌لیییک.
یالانچی ضرورته چئوریلمیش ایندیکی دورومون آناجیزگی‌لری سؤیلم‌سل بیچیمده اؤتن یوز ایللییین ۳۰-جو ایل‌لرینده چکیلدی. سونوجدا اؤز دوشونجه جوغرافیاسیندان قوپموش قوندارما “آذربایجان دیلی” یاراندی. م. قاسیمووون درید‌ن قابیدان چیخا‌راق جالاق بیر دیلله سؤیله‌دیک‌لری سؤزومون آیدین ثبوتودور: «آذربایجان دیلی ایندیه‌دک روس دیلی واسیطه‌سی ایله سای‌سیز حساب‌سیز عملی‌ـ‌تئکنیکی، اجتماعی‌ـ‌سیاسی و باشقا تئرمین‌لرله تکمیللشدیریلمیشدیر. آذربایجان دیلینه تئرمینولوگییا جهتیندن هئچ بیر دیلین روس دیلی قده‌ر موثبت تأثیری اولمامیشدی.»[33] ایش اورا گلیب چیخیر کی، «روس دیلی واسیطه‌سی ایله آلینان تئرمین‌لر آذربایجان خالقی‌نین سیاسی، اقتصادی و مدنی حیاتی‌نین بوتون ساحه‌لرینی احاطه ائدیر.»[34] سؤزسوز رسمی دیلین بئله‌جه گلیشمه‌سی‌نین چؤره‌یی ایستالینیزم تندیرینده یاپیلمیشدیر. دیلین یابانچیلاشمیش تئرمینولوگییاسی، تورک کؤک‌لو سؤزجوک‌لره اؤگئی یاناشما طرزیندن دولایی ایره‌لی گلمیشدیر.
اورتاق تورکجه‌دن قوپما سیاستی 1937ـ‌جی ایلده باکیدا کئچیریلمیش اورفوگرافییا کونفئراسیندا اؤز آماجینا قوووشدو. جعفر خندان کیمی أدبیات پارتیزان‌لاری بو سیاستین ایجراچی مأمورلاری کیمی چیخیش ائتدیلر. چینگیز آیتماتووون مانقورت‌لاری اؤز کیم‌لیک‌لرینه قارشی دؤیوشوردولر. خندان همین کونفئراسین کئچیریلمه‌سی عرفه‌سینده دیلین گله‌جک آلین‌یاریسینی بئله‌جه یازماغا چالیشیردی: «آذربایجان خالقی‌نین غددار دوشمن‌لری باشقا ساحه‌لرده اولدوغو کیمی دیل جبهه‌سینده ده اؤز زیانچی‌لیق ایش‌لرینی داوام ائتدیریمیشلر. اونلار بیزه یابانچی اولان پانتورکیزم و پان‌ایسلامیزم ایدئیاسینی اورفوگرافییا ساحه‌سینه کئچیره‌رک خالیقیمزا تامامیله یابانچی اولان اورفوگرافییا یاراتمیشدیلار.»[35] اوتوز یئددینجی ایل‌لرین باسقی گون‌لرینده بو سؤزلر دیل سیاستیندن داها اوزاق‌لارا گئدیردی. آماج ایسه آسیمیلاسیایا قارشی هر بیر دیرنیش اوجاغینی داغیتماق ایدی. سووئت گؤوه‌ده‌سینده یاماق کیمی گؤرونن هر بیر اؤزنه‌نین یوخا چیخاریلماسی: احمد جاواد، حسین جاوید و سالمان مومتاز کیمی شخصیت‌لر بوتؤولوک ایدئولوگییاسی‌نین قوربانلیغینا چئوریلدیلر.
واختیله علم‌لر آکادئمیاسینا و یازیچی‌لار بیرلیینه توپلاشمیش عالیم‌لر و یازیچی‌لار، یوخاری‌لارین گؤستریشی اساسیندا “اؤزسؤز”لره خور باخدیلار. سونرا همین سؤزلره سؤیکنمیش تئرمین‌لری پانتورکیزم دامغاسی ایله دیلدن دیشلادیلار. سونوج آیدین ایدی. همین سؤزلرین یئرینی روسجا‌دان سئل کیمی آخیب گلن کلمه‌لر آلدی. بو یابانچی سؤزلر ائله بیر باش‌گیجلدیجی تئزلیک‌له [فرکانس‌لا] تکرار اولوندولار کی، أبدی حقیقت کیمی گؤرونمه‌یه باشلادیلار. بو دوروم تاریخ گئدیشینده سووئت تبلیغات ماشینی تکراریندان دولایی یاد سؤزلر دوغمالاشدی، دوغما‌لارا ایسه اؤزگه‌لیک دامغاسی باسیلدی. بونونلا دا یئنیجه پلانلاشدیریلمیش وارلیغین پوزیتیو اینتیضامی ابدی گئرچکلیک کیمی ذئهن‌لره سیرینیر. . ایندی آذربایجاندا ائله دیلچی وار کی “موساوات” سؤزونون تورکجه اولدوغونو گومان ائدیر.
بادیو حقیقتی رئاللیقدان فرقلندیریر.[36] رئاللیق ایندیکی دوروم‌دور، حقیقت ایسه ایده‌آل وضعیته عایددیر. او، بیلگینی یالنیز مؤوجود دوروم‌لا ایلگی‌لندیریر: بللی اینتیظام اوزره اینکیشاف ائدن یاشام، گله‌نک‌لر، یارانمیش اینجه‌صنعت أثری، رسمی قونوم قازانمیش دوشونوش طرزی، اوتوروشموش دیل. بونلار رئال‌لیق‌لاردیر، بیلگی بونلارا عایددیر. حقیقت آنجاق باش وئره‌جک اولایدان باش قالدیریر: یئنی دوٍشوٍنجه‌دن، گؤزلردن آنسیزین جوشان سئوگیدن، ایندیجه دوغا‌جاق شئیردن، بئیینده چاخان بیر سوژئت قیغیلجیمیندان، وطنداشین ایستئحصال ائده‌جه‌ییی دیلدن.
آیدینلانمادان باشلایا‌راق تحصیل سیستئمینین گؤره‌وی عادت‌ـ‌‌عنعنه‌لره، دوشونجه‌لره، اینانج‌لارا تنقید گؤزویله باخماق‌دیر. اونلاردا چات یاراتماق‌دیر، وارلیغین پوزیتیو اینتیظامینی پوزماق‌دیر. عادت‌لردن، نورماتیو بیلگی‌لردن قوپماق بادیونون نظرینجه حقیقت آدلانیر. حقیقتین دؤرد پروسئدورادا و یا دؤرد اولایدا گئرچکلشمک ایمکانی وار: سئوگی، صنعت، سیاست و دوشونجه. بو دؤرد عامل بیزی دورغونلوق باتاقلیغیندان چکیب چیخاران “گؤزله‌نیلمز اولای”دیر. بونلار حقیقتی یارا‌دیر.
بیلگی‌دن بیلینجه یوکسلمک بودور. پولیتیکانین دا بئشییی همین آن‌دیر. ژاک رانسیئره گؤره، پولیتیکا ائله بیر آندان عیبارت‌دیر کی، “بیلینج”له “بیلگی”آراسیندا اوچوروم یارانیر. بیلگی [شناخت] مؤوجود دورومون اورونودور. اما بیلینج [آگاهی] مؤوجود وضعیته عاید دئییل. او، اوره‌تیلیر، یارادیلیر. وطنداش‌لار اؤز قونوم‌لارینی توپلوم جوغرافیاسیندا بلیرله‌مک ایسته‌دیکده بیلینج دوغولور. دئدیییم کیمی، بئله‌جه بلیرله‌مه‌لرین دؤرد حقیقت گئدیشی واردیر. پوزیتیو اینتیظام‌لاری حقیقت اولایی ایله پوزماق اولار. اولای “نسنه‌لرین ایسته‌نیلن دوروم‌لا باغلی عادی قایدا‌لارین آشیریم حالدا ساخلاندیغی آن‌دیر”.[37]
آنجاق اینتیظام‌لارین لاخلاماسی همیشه خوش قارشیلانمیر. چونکی هانسیسا تیترییشله اینسان‌لارین بیلگی سیستئمی آلت‌ـ‌اوست اولور، دیل و دوشونجه آلانیندا قورخونج اؤزگورلوک ماغاراسی آغزینی آچیر. بونون اوچون توپلوم‌لاردا مؤوجود دورومون قوروقچولاری، ایندی‌نین اولدوغو کیمی اوزانماسینی داها أل‌وئریشلی سانیرلار. آذربایجان تورکجه‌سی‌نین ایندیکی چاتیشمازلیغی‌نین قورونوب ساخلانماسی بونونلا دا باغلی‌دیر. باشقا سؤزله، هر بیر دییشیم ایستر‌ـ‌ایسته‌مز ریسک‌له پارالئل گئدیر. همین ریسکین دهشتی ایسه ایندیکی دیلی بوتون جالاق‌لیغی ایله آیاقدا ساخلاییر. بئله بیر لینقویستیک موحافیظه‌کارلیغین عکسینه اولاراق، دیل ایصلاحاتی حاضیرکی دورومون گؤوه‌ده‌سینده حقیقتین حک اولونماسی دئمک‌دیر. بو آکسیا باش توتدوقدا سانکی آذربایجان تورکجه‌سی‌نین قوجامان آغاجی بوتون وارلیغی ایله سیلکه‌لنه‌جک. سونرا کؤهنه آلینما تئرمین‌لرین، چئیننمیش قاورام‌لارین و طنطنهلی ایچی‌بوش سؤیلم‌لرین چوروک مئیوه‌لرینی خزل کیمی یئره تؤکه‌جک. قورتولوشا وارماق بودور. بئله آن‌لاردا اینسان ایره‌لی آددیملاییر، طبیعتدن مدنیته، وضعیت‌دن ایسه حقیقته کئچیر. “آذربایجان دیلی” بیر “وضعیت”دیر، بونون قارشیسیندا جانلاجا‌جاق “آذربایجان تورکجه‌سی” ایسه نورماتیو دوشونوشوموزده بللی اولایین گؤستریجیسی اولا‌جاق. اولای‌ـ‌حقیقت آذربایجان تورکجه‌سینده او زامان دورومو لاخلادا بیلر کی، اؤنجه سؤیله‌دیییمیز چاتیشمازلیق‌لار جسور آددیم‌لارلا آرادان قالدیریلسین. بو، دیل دئوریمی‌نین گؤستریجیسی اولاراق مؤوجود روس‌ـ‌سایاغی آساییشی پوزا بیلر. یئنی بیر دیل سیاستی بو تاریخی فورصتی یاخالایا‌راق، بیزی معنوی قورتولوشا قوووشدورا بیلر.
آنلام یاراتما سیستئمی باخیمیندان باکی هله ده موسکوانین ایالتی‌دیر. اونون حاشییه‌سینده نفس آلیر، اونون کیمی دوشونور، بو دوشونجه‌لر ایسه روسوفیل مدنیتین ایم‌لر توپلوسوندا تظاهر ائدیر. شهوتله شراب بونون أن آیدین ایفاده‌سی‌دیر. روسوفیل دوشونجه اوربیتی چرچیوه‌سینده “اولوسال من‌لیک” ادعا‌لاری جفنگیاتدان باشقا بیر شئی دئییل‌دیر. آلت بیلینجی سووئت کئچیمشی اؤزلمیندن دولوب داشان توپلومون او کئچمیشدن سییریلماسینا دایر یالانچی پوزا‌دیر.
اولدوقجا واجیب سورونا توخونورام. دیل سیاستی بیزی دیلین دولانباج لابیرئنت‌لرینده دوشا‌لاشان یابانچی گوج‌لرین جایناغیندان قورتارما‌لی‌دیر. باشقا دیل‌لرین هئگئمونیاسینی مدنی آلیش‌ـ‌وئریشه چئویرمک‌له قورتولوشچو سیاسته یول آچماق. چونکی دیل یالنیز اونسیتین نئیترال [خنثی] آراجی دئییل. ایشاره سیستئمینه سؤیکه‌نن دیل، یالنیز آنلام موبادیله‌سی ایمکانینی ساغلامیر.[38] عینی حالدا گوج تطبیقی‌نین قورخونج توتالغاسی‌دیر [ابزاری‌دیر]. گوج دئدیکده اینسان‌لارا صرف نسنه/اینضباط اوبیئکتی کیمی باخان عامیله بارماق اوزاتمیرام، اونلاری اؤزنه کیمی گلیشدیرمکده اولان مئخانیزمی نظرده توتورام. بو ایسه صرف دؤولت آپاراتی دئییل، سیمگه‌سل اینتیظامین (یعنی توپلوم، مدنیت، و دیل شبکه‌لری‌نین) بوتون گؤزه‌لرینی [سلول‌لارینی] دولاشان قان‌دیر. بو گوج، فوکو دئمیش، «فردی اؤز کیم‌لییینه قوووشدورور»[39] و یا اونا سیرینمیش کیم‌لیک زیندانیندان اونو آزاد ائدیر. حقیقت اولاییندا گلیشمیش اؤزنه‌نین ایشی حئیوان یاشامیندان آیریلیب دوشونن وارلیق تیمثالیندا آیاغا قالخماقلا بیتمیر. دیلین مین‌بیر دهلیزینده باش وئرن آلقی [ایدراک] گئدیشی، اؤزگورلوک شرط‌لرینه اویغون گلمه‌لی‌دیر. هئربئرت مارکوزئ دئییر: «بیز ائوره‌نی گئرچک وارلیغیندا اولدوغو کیمی قاوراماق اوچون، اونو دوشونن اؤزنه‌نین تئرریتوریاسیندا بولونان اؤزگورلوک کاتئقوریاسی ایله آلقیلامالیییق.»[40]
سون
قایناق‌لار و أتک یازی‌لار
________________________
[1] بو مقاله‌ده ایکی مسئله‌یه دیققت یئتیریلمه‌لی‌دیر: بیرینجیسی، گرگینلیک درجه‌سینه چاتمیش بو پروبلئمده بدیعی نثری ایستئثنا ائتمه‌لیییک. ایکینجیسی، مقاله‌ده یالنیز آذربایجان جومهوریتینده ایشلک اولان رسمی دیلین پروبلئم‌لری آراشدیریلیر. دئمک اولار گونئین دیل سورونو هله بوندان بیر مرحله گئریده‌دیر. گونئیده رسمی درس و دیل اوجاق‌لاری اولمادیغیندان اونون سورون‌لاری داها ایلکل[ابتدایی]دیر.
[2] gear wheel, چرخ‌دنده
[3] Michael Hoey, On the Surface of Discourse, (London: George Allen & Unwin, 1983, p. 1
[4] بو سبب، یعنی آنلامسیز علمی قوروم‌لار و آراشدیرما اوجاق‌لاری‌نین مؤوجودلوغو، دیل گرگینلیینده اؤنملی رول اوناییر. اوسته‌لیک پروبلئمین گوندمه گلمه‌مه‌سی‌نین سببی همین اورگان‌لارین سایماز یاناشماسی ایله باغلی‌دیر.
[5] هایدئگئر دازاین تئرمینینی دیققت مرکزینده ساخلاییر. دازاین ائله بیر وارلیق‌دیر کی، وارلیق باره‌سینده سوروشور. دئمک اینسان، کایناتین، ووجود حاققیندا سوروشماغی باجاران تکجه مؤوجودودور.
[6] دیلله دوشونجه ایلگی‌لری باره‌ده باخ: ایواز طاها، “دیل اینسان‌لارا یاشام، تانری‌لارا ایسه آد باغیشلاییر”، http://www.eyvaz.org/?p=1238
[7] اینگیلیسجه: bullshit. جفنگیات سؤزونو فلسفی آنلامدا ایشله‌دیرم. یالانچی آدام بیله‌رک‌دن حقیقتی ترس بیچیمده ایفاده ائدیر. بونونلا دا بیر یاندان حقیقت قارشیسیندا، آز دا اولسا، یوکوملولوک داشیدیغینی گؤسته‌ریر، او بیری یاندان ایسه حقیقتی تانیدیغینی وورغولاییر. حتتا بعضن یالان حقیقتی عکس ائتدیرمک اوچون تکجه واسیطه‌یه چئوریله بیلر. لاکین جفنگیاتچی اینسان حقیقته تام سایماز یاناشیر، حتی اونون سؤزلری‌نین تام یالان اولماسی دا گره‌ک‌لی دئییل. جفنگیاتدا نسنل دیرلندیرمه یؤنتم‌لری سیرا‌دان چیخاریلیر. جفنگیاتچی آدام بیله‌رک‌دن سؤیلمه حاکیم قایدا‌لاری ائله دییشدیریر کی، دوغرو‌ـ‌یالانین بیر بیریندن سئچیلمه‌سینه گره‌ک قالماسین.
[8] جامعه‌ی مدنی، civil society
[9] ائلفرید ژئلینئک، 2004ـ‌جی ایل نوبئل موکافاتی لاورئاتی (موکافاتین تقدیمات تؤره‌نینده‌کی چیخیشیندان.)
[10] 1950ـ‌جی ایل هیندیستاندا یئنی تئرمین آختاریشی اوچون مسئولیت قبول ائتمیش هئیت، اوتوز ایل عرضینده ۲۹۰۰۰۰ تئرمین قونداردی. هابئله 1952ـ1965ـ‌جی ایلةلر آراسیندا ایندونئزیادا ۳۲۸۰۰۰ یئنی ایصطیلاح یاراندی. فارسجادا گون‌آشیرا دیله آشیلانمیش یئنی سؤزلر ده گؤز قاباغیندا‌دیر. ایش او یئره گلیب چاتیب کی، ایندی ایران دؤولتی تئرمین ایخراجاتینا باشلاییب! سون واخت‌لار فارس دیلی آکادئمیاسی‌نین صدری غلامعلی حداد عادیل تاجیکستان علم‌لر آکادئمیاسینا 12 مین یئنی تئرمین باغیشلاییب.
[11] بیز هرنه قده‌ر دیوان لوغات التورک‌ـو واراق‌ـ‌واراق ائتسک ده “اؤزنه” [سوبیئکت، subject] کیمی بیر سؤز تاپا بیلمه‌جه‌ییک. بو تئرمین تصادوفن ایستانبول تورکجه‌سیندن داها چوخ آذربایجان تورکجه‌سینه اویغون گلیر. بس نییه دیل قوروم‌لاریمیز اونو تؤره‌تمه‌دیلر؟ بو یالنیز قورومسال تنبللیک‌دن گلمیردی، بیزیمکی‌لرین بئله‌جه چئویک دبره‌جک‌لرینه نظری دایاق یوخ ایدی.
[12] سوسیالیسم موجود، real socialism
[13]فا: آموزه، En. doctrine, Az. doktrina,
[14] او بیری یاندان هانسیسا دیلین باشقا بیر گوج‌لو دیلین خئیرینه سیرا‌دان چیخماسینا اعتینا‌سیز یاناشماق تفککوردن بویون قاچیرماق‌دیر. بو “نهایت اؤله‌جه‌ییک‌سه گلین بو آندا ییغیشیب بیر یئرده اؤلک” کیمی آلینیر. بو باخیش نتیجه‌سینده، اینسان توپلوم دنیزینده آیاق یئری اولما‌دان سرگردان چؤپه چئوریلیر‌ـ‌‌ـ صوفی‌لرین ائدیلگن [منفعل] اؤزنه‌سیندن داها اؤلو بیر نسنه.
[15] مجازی، virtual
[16] essentialism أساسچی‌لیق، ماهیتچی‌لیک، تملچیلیک. هر شئیین دییشمز ذاتی اولدوغونا اینانماق. اؤزچولوک فلسفه ده بللی نؤوعه داخیل وارلیغین او نؤوعه عاید کئیفیت‌لر و یا اؤزل‌لیک‌لره مالیک اولدوغونو ادعا ائدن بیر باخیش‌دیر. اؤزچولوک بللی بیر گروپلا باغلی بللی اؤزللیکلری گروپون بوتونونه عاید ائدیر. اؤرنه‌یین، آگرئسسیو‌لییی اینسان ماهیتی‌نین آیریلماز آیرینتیسی کیمی تعریف ائدن‌لره گؤره، یاخشی‌ـ‌یامان تجروبه‌لریندن آسیلی اولمایا‌راق اینسانین همیشه آگرئسسیو داورانماغا حاضیرلیغی واردیر.
[17] En. substance, Az. substansiya, فا: جوهر
[18] differential
[19] امکانی، پیش‌آیندی، contingent
[20] جالاق دیل hybrid language دئمک‌دیر. اؤزچولویه گلدیکده، اونون قوزئیده نه گئنیش بازاسی وار، نه ده قورامسال‌ـ‌ایدئولوژیک دایاغی. اوسته‌لیک، نتیجه اعتباری ایله چلیشکیلی‌دیر. باطینن بئله اولماسا دا عملده کئچمیشه قاییتماق قالخانی آلتیندا روسجانین کؤهنه ائتکیسینی ایستانبول تورکجه‌سی‌نین یئنی ائتکیسینه قارشی ساوونماغا یؤنلمیش سینیق‌ـ‌سالخاق گیریشیم کیمی آلینیر.
[21] بو یازیدان عرب دیلینه قارشی هر بیر ایستیفاده‌یه کسکین قارشییام. عربجه اؤزلویونده دونیانین أن گوج‌لو دیل‌لریندن بیری اولدوغوندان بیر میلیارددان چوخ موسلمان کوتله‌لری‌نین سایغی بسله‌د‌ییی بیر دیل‌دیر. بو دیل قرآن دیلی‌دیر. همین دیلی اؤیرنمک باشقا شئی‌دیر، یئترینجه بلد اولما‌دان اونون سؤزلرینی یانلیش بیچیمده باشقا بیر دیله سیریماق ایسه باشقا بیر شئی. من شخصن نهج اللاغه کیمی کلاسیک أثرلر باشدا اولماقلا محمد عبده، زید حامید ابونصر، محمد أرکون، أمین معلوف، طاهیر بن جلون، نزار قبانی أثرلری‌نین دلیسییم، خلیل حاوی، نازیک الملائکه، أحمد مطر و نجیب محفوظدان ایسه سئیرک ترجومه‌لر ائله‌میشم.
[22] sub-consciousness
[23] top consciousness
[24] جاری ایلین آوگوست آیی‌نین ۲۸ـ‌ده آزادلیق رادیوسونون دیل مؤوضوعسوندا کئچیریلن دَییرمی ماساسیندا قوناق‌لارین بیری بونو سسلندیردی.
[25] میللی مجلیسین دئپوتاتی نیظامی جعفروو ایجتیماعی کانالا وئرد‌ییی موصاحیبه‌ده، تخمینی حئسابلاما‌لارا گؤره آذربایجان تورکجه‌سینده آلینما سؤزلرین 60 فایزدان آرتیق اولدوغونو سؤیله‌دی. (21 آوگوست، ساعت 12 راده‌لرینده.)
[26] بیری اؤز ژورنالیندا تورکجه سؤزلره قاداغا قویور، او بیریسی رادیو ائفیریندن آذربایجان تورکجه‌سی‌نین چاتیشمازلیق‌لارینی آرادان قالدیرماقدا روسجانی ایستانبول تورکجه‌سینه اوستون سانیر. اوچونجوسو دئییر کی، تورکییه تورکجه‌سیندن گلمه “دوروم” کیمی سؤزلر تزک کیمی بیر شئی‌دیر. سبب ایسه بو سؤزده باش وئرمیش معنا دییشیک‌لییی‌دیر. سن دئمه، تورک‌لر اونو دیوان لوغات التورک‌ده‌کی آنلامدا ایشلتمیرمیشلر.
[27] چاغداش ایمپئراتورلوقدان مقصد گله‌نک‌سل ائورن‌سل دؤولت دئییل، گلوباللاشمانین رمزی ساییلان ائورن‌سل گوج‌دور. بو گوجون اینتئرنئت کیمی بللی مرکزی یوخ‌دور. ایقتیدار تئریتوریاسی ایسه واشینگتون‌دان سیدنی‌یه و یوهانسبورگ‌دان موسکوایا قده‌ر بیر اراضییه شامیل‌دیر. حؤکمدارلار ایسه اوباما و یا پوتین دئییل، تویوتا، أپل، ژیللئت، سی.ان.ان، ألجزیره و فئیسبوک‌دور.
[28] [20] Michael Hardt and Antonio Negri, Empire, (Harvard University Press, 2000).
[29] Bertrand Russel, A History of Western Philosophy, (New York: Simon and Schuster, 1965), pp. 40-41.
Kitabın Doktor Cavad Heyətin əməyi ilə hazırlanmış, Eyvaz Taha və Rövşən Ramizoğlunun redaktorluğu ilə işıq üzü görmüş tərcüməsində cümlə belə gedib: «Hər şey hərkətdədir.»
Bertran Rassel, Qərb Fəlsəfəsi Tarixi, Cavad Heyətin təqdimi ilə, (Bakı: Slavyan Unniversiteti, 2012), s. 22
[30] کارل ریموند پوپر، جامعه‌ی باز و دشمنان آن، ترجمه‌ی عزت‌الله فولاوند، تهران، انتشارات خوارزمی، جلد یک، ص۴۳
[31] آذربایجان رئسپوبلیکاسی بیلیم یوردلاری‌نین بیرینده منیم “شعر وارلیغین ائوی‌دیر” باشلیقلی کیتابیما توتولان ایرادلارین بیری کیتابین بیر بؤلومونون باشلیغی ایدی: «شعر آماج‌می دیر، آراج‌می؟» رئداکتور بئله‌جه شاهانه دوزه‌لیش وئردی: “شعر مقصددیر، یوخسا واسیطه؟” بو دییشیک‌لیک‌له سانکی بیردن-بیره آنلامین چالاری باشقا بیر پارادیگمایا اساسلانا‌راق تام دییشیر.
[32] reduction. علم و فلسفه‌ده اؤنملی جریان‌لاردان بیری reductionalismدیر. سادلشدیرمه‌یه کؤک‌له‌نن تئرمینین بیزده قارشیلیغی یوخ‌دور، تورکجه‌ده “ائندیرگه‌مه‌چی‌لیک” کیمی چئوریلیر.
[33] Cəfər Xəndan, İşçi sinifi dövründə formaca mill, məzmunca sosialist canlı xalq dili”, Bakı, Ədəbiyyat qəzeti, 1937.08.21 (Bu qaynağı iki il öncə qeyd etmişəm, indi isə onu bir daha yoxlamağa əlim çatmır, təki səhv olmasın.
[34] یئنه اورادا
[35] یئنه اورادا. البته پانتورکیزم بهانه‌سی ایله دامغالاما سیاستی‌نین تمل داشی چارلیق زامانیندا قویولموشدو. قیریم یاریم آداسی‌نین ]شبه جزیره‌ی کریمه] تانینمیش شخصین‌لریندن اولان حسن صبری آیوازوو 1917-ده دئوریمین ظفر چالدیغیندان سونرا یازیر: «اسکی ایداره دؤورونده غئیر رۇس میللت‌لرین هر ایشینه فنا گؤزله باقیلوب، اوْنلارین أن معصوم حرکت‌لری بیله سوئ بیر تفسیره اوْغراردی. مکتب آچسالار، آنا [دیلی] اساسیندا درس وئرسه‌لر، میللیي دیلده کیتاب و گازتا نشر ائتسه‌لر، میللي، دینی و مدنی حۆقوق‌لاری‌نین تانیلماسینی دیله‌سه‌لر هامان اوْنلارین “سپاراتیست” [تجزیه‌طلب] اوْلدوقلارینا حۆکم ائدیله‌رک مکتب‌لری قاپادیلیيور.»
[36] بادیونونو حقیقت پروسئدورا‌لاری باره‌ده دوشونجه‌لری‌نین اؤزه‌یینی بوردا اوخوماق اولار:
Being and Event, transl. by Oliver Feltham; (New York: Continuum, 2005)
[37] Peter Hallward, “Introduction: Consequences of Abstraction”, Think Again: Alain Badiou and the Future of Philosophy, (London and New York, Continuum), 2004, s. 6.
[38] Bax: Eyvaz Taha, “Dil insanlara həyat, tanrılara isə ad bağışlayır”, http://www.eyvaz.org/?p=1409
[39] هربرت دریفوس و پول رابین، میشل فوکو؛ فراسوی ساختارگرایی و هرمنیوتیک، ترجمه‌ی حسین بشیریه، تهران، نشر نی، ۱۳۷۹، ص۳۴۸
[40] H. Marcuse, Reason and Revolution (Boston: Beacon Press, 1960), p. 5.
* شوو-بیزنئس [En: show business, Az: şou-biznes] أیلنجه ایله باغلی مدنیت صنایعی‌دیر. باشقا سؤزله،شوو-بیزنئس أیلنجه صنایعی‌نین بوتون نؤوع‌لری و بونونلا مشغول اولان یؤنتیجی‌لر، آگئنت‌لر، اوره‌تیجیلر، یاییمچی‌لار، هابئله آرتیست‌لر، آپاریجی‌لار، موزیسیین‌لر، تئکنیسیین‌لر کیمی یارادیجی گروپ‌لاری شامیل اولور. اؤرنه‌یین، اییلک اوسکار تؤره‌نیف دونیا شوو-بیزنئسینده أن بؤیوک اولای‌دیر.