۱. دیلین اؤزه‌رک [خودبسنده] وارلیغی واردیر. او، یالنیز دوشونجهنین ایفاده آراجی دئییل، یالنیز اینسان‌لار آراسیندا اۆنسیت قوللوقچوسو دئییل. گله‌نک‌سل دیلچیلیکده، دیل‌له دوشونجه ایلگیسی ایکینجی‌سی‌نین خئیرینه یوزولموشدو. آنالیتیک فلسفه و چاغداش دیلیچیلیک بو باخیشی چوخدان آرخادا قویموشدور. بوردان آشیری سونوج چیخاراراق دیلی دیل اوچون قابارتماق ایسته‌میریک. پراتیک سویه‌ده، دیلی دیل اوچون گلیشدیرمک آبسورددور. تکجه آبسورد دئییل، هم ده اولاناقسیزدیر. دیل توپلومسال یاشامین تؤره‌مه‌سی اولاراق بیریاندان ایقتیصادی، سیاسی و جوغرافی قوشول‌لارلا دیالئکتیک ایلگیده‌دیر، او بیری یاندان ایسه دوشونجه ایله.
دوشونجه کیمی دیل ده یاخشی یاشام طرزینه گره‌ک‌لی اولان آچار عنصرلردن بیری‌دیر. موتلو، دویارلی و بیلینج‌لی بیر یاشام اوچون چئشیدلی ائتکن‌لر [عامیل‌لر] گره‌ک‌دیر. بو عامیل‌لره آیری آیری دئییل، بیر یئرده باخیلمالی‌دیر: عدالت، اؤزگورلوک، رادیکال دموکراتیا، أخلاق، أدبیات، اینجه‌صعنت، أیلنجه، دوشونجه. عدالتدن مقصد ثروت و قدرت قایناق‌لاری‌نین ائشیت پایلانماسی‌دیر، اؤزگورلوکدن مقصد ایسه اینانج، سؤز، دین و دیل آزادلیغی. دیل بونلارین عرضینده یئرلمشیر، بللی آنلامدا بونلارین یاتاغی‌دیر. دیلسیز دورومدا، اینسان یالنیز ذهنسل باجاریغینی ایتیرمیر، نسنل [اوبیئکتیو] حرکت ریسکینی و اینکیشاف آلانینی دا ایتیریر. بئله بیر دورومدا نه عدالته یاخینلاشماق اولار، نه ده اؤزگورلویه. اوسته‌لیک، بئله بیر دورومدا هر بیر فردین قارشیلاشدیغی کیم‌لیک گرگینلییی، اونون دۆنیاگؤروشونه و ده‌یرلر سیستئمینه کؤلگه سالا بیلر. چونکو دیل، سؤیلمین بئشییی اولاراق، کیملیک‌چی سیاست‌لرله درین ایلیشگیده‌دیر.
۲. بعضن بئله بیر سؤز سسله‌نیر: اؤنجه دیلی اینکیشاف ائتدیرمه‌لی، سونرا دوشونمه‌یه باشلامالیییق. بو اؤن‌سانیم [پیش‌فرض] یانلیش‌دیر. دیلی دوشونجه‌دن اؤنجه گلیشدیرمک ماراغی، دیله بایاغی باخیشدان ایره‌لی گلیر. دیلین یالنیز دوشونجه آراجی اولماسی تصوووروندن. حالبوکی دیل‌له دوشونجه دیالئکتیک ایلگی‌ده‌دیرلر. اونلاری عین زاماندا بیربیری‌نین ایشیغیندا، بیربیری‌نین یاردیمی ایله گلیشدیرمک اولار. مشق آپاراراق، یوخلاما-یانیلما سوره‌جینده اونلاری ایره‌لی گؤتورمک اولار. زامان گئدیشینده اونلارین اینجه‌لیک‌لرینه وارا- وارا دیل-دوشونجه‌نی چیچکلندیرمک اولار. تکرار ائدیرم، بو ایکی اؤزه‌رک فئنومئن، یعنی دیل و دوشونجه، یالنیز آیاقلاشاراق بللی ایدئالا دوغرو آددیملایا بیلرلر. دیل دوشونجه‌نی اوره‌ته‌رک گلیشیر؛ دیلی دوشونجه‌دن اؤنجه گلیشدیرمک ماراغی یانیلسامادیر [توهم‌دور].
۳. اینسانين دوشونجه‌سي ديلده باش وئرير. هابئله، اینسانین وارليغي ديلده گئرچکلشدييي زاماندان او، باشقا جانلي‌لاردان سئچيمله‌يه باشلايير. أرسطو اینسانين حئيوان‌لارا اوستونلويونون باشليجا سببيني «نيطق»ده گؤردوكده، يانيلمير. اینسان دانیشان حئیوان‌دیر. چونكو بير آز اوزاق‌لارا گئتسه‌ك، ديل نه اينكي اونون دوشونجه‌سي‌نين، بلكه وارليغي‌نين دا ائوي‌دير. مسئله‌نين بئله قويولوشو، يعني «ديل وارليغين ائوي‌دیر» فيكريني ايره‌لي سورمك، هئچ ده غريبه سسلنمه‌مه‌لي‌دير. مارتين هايدگره گؤره، «ديل دازاین[۱] وارليغي‌نين واسيطه‌سي، و يا اینساندان آسيلي اولان بير آراج دئييل. او، انسانين اؤزونو آشكار ائتمه دوزه‌نلییی‌دير. ديل اینساندان آسيلي دئييل، اینسان ديله باغلي‌دير. [باشقا سؤزله] دوشونمك، هر تورلو فيكير يوروتمك، دانيشيق يوردونون بير بؤلگه‌سي‌دير.» موريس كوروئزين فيكرينجه، ديل اولمادان نسنه‌لر [اشياء] هئچ واخت اينديكي كيمي وار اولماياجاقديلار. چونكو ديل نسنه‌لری ايسته‌نيلن بیچیمده يارادير، بيزه ده اونلاری ياراتماق گوجونو باغیشلاییر.
۴. توتالیم دیل دوشونجهنین، فورماسی، ساغاناغی و یا ظرفی‌دیر. بئله اولدوقدا بیله، بو بیچیم یا صورتین اؤنمی هئچ ده او مضموندان آز دئییل. آنتیک فلسفه‌نین دیلی ایله دئسک، نسنهلرین ذاتی اونون بیچیمینده‌دیر. بونو دا گؤز اؤنونه آلاندا کی، سوبستانسیا [جوهر] ماده ایله دئییل، گئرچکدن صورت‌له باغلی‌دیر، شاشیردیجی بیر سونوجا واریریق. باشقا سؤزله، نسنهلرین جوهری أن آرین بیچیمده یئرلشیر. باخمایاراق کی، أن آرین بیچیم‌لر یالنیز بیرینجی مُحرّکده و “ائتکن اوس”دا بولونور.[۲] سؤزون قیساسی، دیل دوشونجهنین آنلاتیم اورتامی، بیچیمی، ظرفی کیمی نظرده توتولسا بیله، اینسان وارلیغی‌نین آنلامی دوشونجه‌دن دئییل، اوندان آسیلی‌دیر.
۵. دیل دیش عالم‌له دوشونجه آراسیندا یئرلشمیش آیدین، دورو و کسکین بیر مئدیوم دئییل. یوخسا بو قده‌ر مئتافوریک [استعاری] و آللئگوریک [تمثیلی] دانیشیق طرزی ایله لیللنمزدی. دوغرودور، دیش عالمدن سینیرلریمیزه قونان دۆرتو[تکانه]لردن‌دیر کی، بئینیزمده ایمگه‌لر یارانیر. نیچه‌یه گؤره، بیز سینیر دۆرتولریندن بئینیمیزده‌کی ایمگه‌لره توللانیریق. سونرا بئیینده‌کی مضموندان هانسیسا بیر “آد”ا دوغرو گئری دؤنوروک. باشقا سؤزله بئیینده‌کی مضمونا آد قویروق. قاورام بودور. بو آد ألبته نسنهلرین ذاتینا عاید دئییل، اینسان‌لار آراسیندا بیر اوزلاشمادیر. چونکو اؤزنه ایله نسنه آراسینداکی اوچوروم دولدورولمازدیر. بو ایکی آلان آراسیندا سببیت ایلگسی یوخدور، ائستئیک ایلیشکی‌لر وار. بئله بیر قارماقاریشیق، خائوس‌واری دورومون ایچیندن بو سونوج چیخیر: ذهن گئرچکلییی اولدوغو کیمی یانسیدا بیلمیر، دل ده اونو ایستله‌نیلن بیچیمده آنلاتمیر، یا دا آنلادا بیلمیر.
أوت، «ذهن گئرچکلییی اولدوغو کیمی یانسیدا بیلمیر.» بو جومله‌ده دیل‌له دوشونجه سینیرلاری [مرزلری] اورتادان قالخیر. بیلمیرسین سؤز دیلدن گئدیر، یوخسا دوشونجه‌دن. تکجه شاعیرلر دئییل، بیلیم آدام‌لاری دا همیشه مئتافوریک دیلده دانیشماقدان یاخا قورتارا بیلیمیرلر. باخمایاراق کی، آچیق توپلوم‌لارا نیسبت قاپالی توپلوم‌لاردا مئتافور داها گوجلودور. بئله کی، بو توپلوم‌لارین دانیشیق طرزینده مئتافورون نفس‌کسن بیر ائگه‌من‌لییی وار.[۳] نیچه‌یه گؤره، گئرچکلییی مئتافوریک دیل‌له آنلاتماق ایسته‌دیکده، قولسوز بیر رسّامدان دا گئری قالیریق. بئله آندا اؤز ذهنی ایمگه‌لرینی ماهنی ایله ایفاده ائتمک ایسته‌ین او رسامین ایشی بیزدن داها اوغورلو آلینیر. سؤزون قیساسی، دیل هئچواخت دئمک ایسته‌دیکلریمیزی سؤیله‌میر. دوشونجه‌لر آیدین آنلام‌لارلا ذهن دوزه‌‌لییینده اوتورمامیشلار کی، اونلاری دیل آراجیلیغی ایله نسنه‌لره سوخوشدوراق. بیز مفاهمه گئدیشینده دوشونجه‌نی یارادیریق، دیشیدیریرک، لیلله‌دیریک، دورولدوروق، آزالدیریق، چوخالدیریق، تحریف ائدیریک. بونلاری بیله‌رکدن ائتمیریک، ایستنجیمیزدن/اراده‌میزدن آسیلی اولمایاراق آنلاییشیمیزین ماهیتی بئله‌دیر.
۶. ديل دئيه‌نده بيز بوردا ايكي آيري‌آيري سیناقلا قارشيلاشيريق: آنا ديليميز و اؤيرنديييميز باشقا ديل‌لر. جي مئهتانين سؤيله‌ديك‌لري أساس توتولورسا، آناديلي ايله اؤزگه ديل‌لر آراسيندا، ماهيت باخیمیندان، درين اوچوروم اورتايا چيخير. آنا ديلينده جانلانان وارليق حاققينداكي تجروبه‌لريميز بيرباشا[مستقیم]دير. بيز او تجروبه‌لري ايچیميزده ياشاييریق. ديل ده وارليغيميزي هئچ بير ضديت دويمادان آنلاملانديرير. بير سؤزله، وارليغيميز “دوغما ديلده” دوغور. آمما باشقا ديلده دانيشاندا سانكي بيز آلینما [اكتسابي] بيليك آراجیلیغی ايله تجروبه‌لري آنلادیریق. بیز آنا ديلينده، آکتیو و موداخيله‌چي مؤوقع توتاراق دونياني ــ‌دَييشيك گؤركمده اولسا بیله‌ــ دیل قليبينده جانلانديريريق. آمما اؤزگه ديل‌لرده بيز آنجاق طرف‌سيز و ائدیلگن [منفعل] گؤزله چئوره‌نی سينايير، وارليق باره‌سينده‌كي تجروبه‌لري منيمسه‌ييريك.
۷. داخیل ده داخیل اولماقلا اینسانین وئریلی [داده شده] فئنومئن‌لره اؤیونمه‌سی [فخر ائتمه‌سی] منطقیسیزلیک‌دیر. اونون هاردا آنادان اولماسی، هانسی قبیله و یا اولوسا باغلی اولماسی، هانسی دینه قوللوق ائتمه‌سی اوندان آسیلی دئییل، ایسته‌‌‌مه‌دن اونا وئریلمیشدیر. اخلاقی باخیمدان، بونلاری اوستونلوک، اؤیوش و آیری‌سئچکی‌لیک اؤلچوسونه چئویرمه‌یین آنلامی یوخدور. چونکو اونلارین قازانیلماسیندا اینسانین أمه‌یی یوخدور. آنجاق فلسفی باخیمدان، بو وئریلی فئنومئن‌لرین ایچینده دیلین غریبه قونومو وار. اینسان سسدن دیله کئچمک‌له “اینسان” آدی قازانیر. سؤز آنا دیلیندن گئدیر. ايچينده دوغولدوغوموز ديل، يعني آنا ديلي، بيزيمله دانيشير. ديل گودوكچودور. او، اؤزونون گيزلي قات‌لاريندا تانري‌لارلا، دوشونجه‌لرله و اینسان داورانيش‌لاريلا گيزلي بير باغلي‌ليغي قورويوب ساخلايير. یاشامین چيرپينديغي هر يئرده، ديلين ائتکیسي، ايزي گؤزه چارپير. هابيل علي‌يئو، هاینریش هاینه‌دن ایلهام آلاراق، «ديل سوساندا موسيقي ديل آچير» سؤيله‌میشدی[۴]. بو شاعيرانه يوزوما باخماياراق، قارغي دليك‌لريندن باييرا چيخماغا وورنوخان موسيقي نوت‌لاريندا بیله، ديل اؤز روحونو اوفورور.
یارپاق 1383
رئداکته، یانوار ۲۰۱۵
_______________________
[۱] هايدگر دازاين Docsein دئييميني دیققت مركزينده ساخلايير. دازاين ائله بير وارليق‌دير كي، وارليق باره‌سينده سوروشور. دئمك انسان، كايناتين تكجه مؤوجودودور كي، وجود حاققيندا سوروشماغي باجارير.
[۲] مئتافیزیک، یئددینجی کیتاب، زئتا.
[۳] بو حاقدا بیر گئنیش بیر مقاله‌م وار، اونو اویغون بیر فورصتده تقدیم ائده‌جه‌یم.
[۴] هابيل علی‌یئو بو ايفاده‌ني “يول” درگي اوچون اونونلا آپارديغيميز بير موصاحیبه‌ده سؤيله‌ميشدي.