بير چوخ ميللت‌لر کيمي، بيزيم تاريخيميز ده کيشي‌لرين اويلاغي‌دير. دوغرودور، دده قورقوددا، اصلي‌کرمده و عباس‌گولگزده قادين سؤيلم‌لریيله قارشيلاشيريق. آمما بو اوجقاردير. اوجقار دئيه‌نده بير داها وورغولاماق ايسته‌ميريک کي، أسکی عرب‌لر قيز اوشاق‌لاريني ديري ديري باسديريرديلار. و یا داها اؤنجه‌لری خاطیرلاماق ایسته‌میریک. حئمورابي قانون‌لاريندا دئييليردي: «بير کيشي، هانسيسا آريستوکرات کيشينين قيزيني دؤيه‌رک اؤلدورسه او کيشينين اؤزو يوخ، قيزي اؤلدورولمه‌لي‌دير.» بونلار اوزاق کئچميش‌لرده قالدي. ايندي بونو دئمک ايسته‌ييريک: مرکز، تاريخ بويو آرديجيل اولاراق کيشي‌لرين الينده اولموشدو. بونون سونوجو آيدين‌دير. قادينين سسي اینسان جوغرافياسيندان يوخا چيخديقدا، تاريخين ياريمکورهسيني سسسيزليک بورويور: قادين ياريمکورهسيني. چاغداش گيريشيم‌لر ده بو سوسقونلوغو اونا گؤره پوزا بيلمير کي، قاديني توپلوما آپاريجي ائتکن کيمي قايتارميرلار. اونا اوجقاردا دئکوراتيو بير يئر آييريرلار.
1
فئمئنيزم شعر اينقيلابيندا اؤنم‌لي دوٍرتولردن [انگيزه‌لردن] بيري اولا بیلر. چونکي بوردا «قادين»ـدان مقصد، کيشي‌لرين ياشي ايله مشغول اولان وارليق‌لار دئييل، تملچي بير گوج‌دور. بو گوج، ائرککشاه [مردسالار] سؤيلم‌لري آلت‌اوست ائتمک‌له، أدبييات نظرييه‌لريني کؤکلو دَييشيک‌لييه اوغرادير. شعرين بير گوجو ده گله‌جه‌یين اؤن‌گؤره‌ن‌لييينده‌ديرسه، بونو فئمئنيست قادين‌لاردا داها آرتيق گؤرمک اولار.
ژاک لاکان Jacques Lacan بوندان داها درين‌لره گئدير. لاکانـا گؤره، ديلين ايکي يؤنو واردير: اونلارين بيري ديلين گئنل، قايدا قانونلو و گراماتيک قورولوشودور؛ او بيري ايسه بونلاردان عيبارت‌دير: سؤزجوک‌لرله اويناماق، رؤيا و آنلام‌لارين اؤزگور چاغيريشيمي.[1] بو، ديلين بيلينج‌آلتي [ناخودآگاه] يؤنودور. ديلين قوراللاشمیش يؤنو چاليشير بيلينج‌آلتي يؤنو أزيب باسديرسين. او بيري ياندان، بيلينج‌آلتي يؤن ده ثابيت آنلام‌لاري و گراماتيکاني لاخلاديب اوچورتماقلا ديلين قايدالي يؤنونو داغيتماغا چاليشير. بو سؤزلردن يارارلاناراق سؤزومون جاني بودور: ديلين گئنل و قايدالي يؤنو کيشييانا و ائرککشاهليقجاسينادير. او بيري يؤن، ديلين قورال‌لارینا قارشي داغيديجي دؤيوش آپارير: همین نؤقطه‌ده فئمئنيست گئرچکليک اؤزونو دوغرولتماغا و گؤسترمه‌يه جان آتير. شعرين يارانماسي ذکادان داها آرتيق بو ايکينجي يؤنه باغلي‌‌‌ديرسا، اوندا قادين سسينين شعرده اؤنمي بير داها اونایلاناجاق‌دیر.
دوغرودور قادين سسينين ائشيديلمه‌سي‌نين ايلکين قوشولو [شرطي] فئمينيست اولماق دئييل. (فئمينيزم آنلاييشينا باغلي هانسی‌سا توپلومسال آخيم‌لارين افراطا وارماسي، بير چوخ قادين‌لاري بئله‌جه آدلانديريلماقدان اوٍشوندورور.) لاکين اونلارين مدعاسيندا، أدبي متينن يئني بوجاقدان اوخونوشونو اوچون کسکین اؤنری‌لر وار.
بس گؤره‌ن فئمینيزم نه دئمک ايسته‌يير؟ شعريميزله اونون باشقا هانسي ايلگي‌لري وار؟ قادين/کيشي جوٍتلوٍيونون قارشي دورماسي، و بونونلا ايلگيلي قارشي دورمالار، فئمینيزم آخيم‌لاری‌نين دیققت مرکزينده دورور. اونلار، توپلومدا کيشييه اوٍستونلوک وئرميش قورولوشو داغيتماق ايسته‌يير. پسيکولوگ و سيياسي قورامچی جئين فلکس Jane flax يانيلمير، فئمینيست ائپيستئمولوگييانين گؤره‌وي بونو آيدينلاشديرماق‌دير کي، ائرکک‌شاهليق هم بيزيم صنعته و بيليمه باخيشميزا نفوذ ائتميشدير، هم ده صنعت‌له بيليمين اؤزه‌لليک‌لرينی دییشدیرمیشدیر. دونيا باره‌سينده و بو دونيادا کئچديييميز تاريخ حاققيندا ياخشيجا بيليييميز اولمادان، (حتتا دونياني نئجه اؤيره‌نه‌جه‌ييميزي یاخشیجا آنلامادان) أل‌وئريشلي توپلومسال داورانيش‌لاري گئنيش‌لنديره بيلمه‌ريک. غربده بئله دوشونورلر، گؤره‌ن بيز نئجه دوشونوروک؟
بوردا ألبته سون سؤزو قادين‌لارین اؤزو دئمه‌لي‌دير. اسلاووْي ژيژئکين دوشونجه‌لريندن ايلهام آلاراق قادين مسئله‌سينده اوچ ديره‌نيش تورو و يا مرحله‌سيني گؤروروک کي، آذربايجان قادين شعري نازلاناـ نازلانا چوخ واخت اونلاردان يان کئچيب. بيرينجي مرحله‌ده قادين‌لار کيشي‌لري اونلارين اينانديغي و ساووندوغو عايله گله‌نک‌لرينه داياناراق تنقيد ائديرلر: «کيشي‌لر! سيز اؤز اوزه‌رينيزه گؤتوردويونوز عايله‌وي گؤره‌ولرنيزدن بویون قاچیریرسینیز.» بئله بير تنقيده قورشانميش قادين‌لار اونودورلار کي، کيشي‌لر گؤره‌لرینه عمل ائتميرلرسه دئمک سيستئم چاتيشمازدير، اونون داياق‌لاري ظولم اوزه‌رينده قورولوب. باشقا سؤزله, کيشي خئيرينه فورمالاشيب. ايکينجي مرحله‌ده قادين‌لار دئييرلر بيز عايله‌ده باشچيليغي أله کئچيرمک ايسته‌ميريک، بيز اينديکيندن داها آرتيق گوج، اوستونلوک و صلاحيت ايسته‌ميريک، يالنيز کيشي‌لرين گوجو و اوستونلويوندن قيراقدا يئرلشميش بير آلاني [عرصه‌ني] ايسته‌ييريک. ائله بير آلان کي، اوندا مدني و معنوي ايستک‌لريميزي ايره‌لي سوٍره‌ک، مادي چیخارلاریمیزی قورویاق، حاکيم قودرتي تنقيد ائده‌ک، و کيشي حؤکرمانليغيني دئويرمه‌دن، اونون گوجونو معينلشديريب سینیرلاشديراق. بو مرحله‌ده قادين‌لار کيشي‌لره آلتئرناتيو آختارماسالار دا, کيشي‌لر ادعا ائده بيلرلر کي، قادين‌لارين گوج قازانماقدان چکينمه‌لري يالان و رياکارجاسينادير. قادين‌لار گئرچکدن گوج آختاريرلار. اوچونجو مرحله‌ده هر شئي آيدينلاشير. بيزيم توپلوموموزون تجروبه ائتمه‌دييي اوچونجو مرحله‌ده قادين‌لار داها دئميرلر: «أل‌لريميز تميزدير، گوج آختارميريق، آغاليق فيکرينده دئييليک.» اونلار کيشي‌لرين تنقيديني قبول ائديرلر. «کيشي‌لر! بلي بيز گوج آختاريريق، نييه آختارماياق کي، سيزين گؤبه‌يينيز گوجله کسيلمه‌ييب کي؟ آغاليق سيزين آلنينيزامي يازيليب؟»
2
بيليريک قادين، سايجا[2] توپلومون ياريسي اولاراق اونون قيراغيندا ياشايير. سايينا اويغون بیچیمده گوج قورولوش‌لاريندان پاي گؤتورمور؛ توپلومداکي آپاريجي ايشله‌ولري [فونکسيالاري] يئرينه يئتيرمير؛ ائوده مطبخ کونجونه سيخناشديريلير؛ يئري گلنده ایسه اوره‌کدن سئويلير. آنجاق اونا باغيشلانيلان بو سئوگي اومارسيز دئييلدي. بيرينجيسي، بو سئوگينين قاپازي آلتيندا آناليغا آپاران بير يول جيزيلير. ايکينجيسي ايسه او، گئنللیک‌له سئويلديييندن بئش قات آرتيق سئوير. بعضن قادينين بير آنا کيمي بويو اوخشاديلديقدا، ندنسه توپلومون «قادين ياريم‌کوره‌سي»ـنده بير آلدانيش دویوسو يارانير. منه ائله گلير کي، قوتسال آناليق وظيفه‌سي، بئله آن‌لاردا بويوندوروق کيمي اونون بوينونا سالينير. بلکه ائله بونا گؤره ايدي کي، فئمینيزمين آناسي ساييلان سيمون دوبووار،[3]عايله قورومونا باريشمازجاسينا قارشي چيخيردي. دوبووار، قادين‌لارين أزيلمه‌سينده، اينسانين توپلومسال حاق‌لاري‌نين تاپدالانماسيندا تکجه عايله‌ني باشليجا عاميل کيمي قلمه وئرميردي، کيشي‌لرين اوستونلويونو حئيواني بير اؤزه‌للييه باغلاييردي: «اينسانين حئيوانا اوستونلويو اونون یاشام باغيشلاماسيندا دئييل، ياشاييشي تهلوکه‌يه سوروکله‌مه‌سينده‌دير. بونا گؤره‌دير کي، اينسان‌لار آراسيندا بو اوٍستونلوک، نسيل آرتيمينا يارايان [توليد مثل ائده‌ن] جینسه دئييل، اؤلدورمه‌يي باجاران جینسه وئريلير». منجه، آناليق قادينين لذذت آلديغي بير وظيفه‌دير، آمما کيشي‌لر بو وظيفه‌ني ايسته‌نيلن قده‌ر قودساللاشديراندا، سانکي بونو دئمک ايسته‌ييرلر: سن اوتور اوشاق دوغ، من توپلومو یؤنه‌ته‌جه‌یم.
دوبوارا گؤره، توپلومون قادين باره‌سينده‌کي يانليش تصووورلريني اونون بدني‌نين فيزيولوژي قورلوشو ايله باغلاماغين مؤحکم اساسي يوخدور. بس بو تصووور هاردان گلير؟ اونون نظرينجه کيشي قاديني اؤزونه ياراياجاق بيچيمده ايختيراع ائتدي. ايستر قوللوقچو بيچيمينده، ايسترسه ده بوٍت. ایندیکی قادين آنادان اولماميشدان اؤنجه بئله‌جه گليشديريلدي. قادين گره‌ک‌لی دويارلي‌ليقدان محروم اولاراق، ايکينجي درجه‌لي وارليق اولدوغونو منيمسه‌مک مجبورييتينده قالدیغی بير چئوره‌ده گؤرور.
“آناليق گؤره‌وي” ده “حيات يولداشي وظيفه‌سي” کيمي قاديني ائوده دوستاق ائديب اؤزگورلوکدن محروم قويماق اوچون قوللانیلان مؤوهومات‌دير. دوبوار “وورغون” Amorous The باشليقلي کيتابيندا، ائوده دوستاق اولماق باخيميندان “سئوگي”ني أن بؤيوک تهلوکه سانير. وورغون قادين باغیمسیز بير وارليق اولماق اوغروندا صرف ائتدييي چاليشمالاريندا يئنيلگييه اوغراديغيني آنلاياجاق، بونونلا دا هانسيسا کيشيني اؤزو اوچون قورتولوش سیمگه‌سی کیمي سئچه‌جک. قادين ظاهيرن باغيمسيز گؤرونن ائرکک شعوردان آسيلي اولماقلا اؤز وارليغينا اعتيبار قازانير. دوبوار چخيش يولو اؤنریر. بو به‌يه‌نيلمز آسيلي‌ليقدان چيخيش يولو اولدوقجا يارارلي و اوبيئکتيودير: مشغوللوق. قادين‌لار توپلومدا ايشله‌مک‌له أن بؤيوک اؤزگورلویه قوووشا بيلرلر. اونلارين ائوده دوستاق اولمالاري‌نين قاباغيني آلا بيله‌جک أن کسه يول هانسيسا ايشله اوغراشماق‌دير. دوغرودور، هر بير ايشين و يا توپلومسال وظيفه‌نين قاپيسي قادينين اوزونه آچيلديقدا، سئوگينين گؤرونوشو قاپانا بيلر. آنجاق بونون درديني چکمک گره‌ک‌لي دئييل، بو چاتيشمازليغا کيشي نئجه آليشيبسا قادين دا آليشا بيلر.
کيمليک‌لري و مدنييت‌لري کيشي/قادين قارشيلاشماسي أساسيندا ساهمانا سالان بير ماتريس [قليب] وار. بو ماتريسين باشليجا اؤزه‌للييي اونون تاريخه سيرانميش ائرکک سؤيلمي اولدوغودور. بونا گؤره ده، فئمینيست‌لر بو ماتريسي چاليب سينديرماق ايسته‌ييرلر. گؤره‌ن بو ايسته‌يين علمي، يا دا فلسفي داياغي وارمي؟ دوبووار بونو ائگزيستانسياليزم‌له اساسلانديريردي. ائگزيستانسياليزم اوخولونا گؤره، اينسانين دييشمز کيم‌لييي يوخدور، اينسان اؤزونو گليشديرير. بئله‌ديرسه، قادينين داها چوخ ائموسيونال (يعني عاطفي، دويغولو) اولماسي، کيشينين ايسه عاغيل‌لي اولماسي باره‌ده ادعالار ناغيل‌دير، بوش سؤزدور. بو سؤزلر گله‌نک‌لردن، توپلومسال نورمالاردان گلمه اويدورمالاردير. دوبووار بو باخيشدان يارالارناراق قادين‌لاري اؤزلري حاقدا یانلیش دوشونمه‌لردن چکينديرمه‌يه چاليشيردي. اونون گومانينجا، قادين‌لار گله‌نک‌لردن گلمه يانليش اؤن‌يارغي‌لاري سيليب تاریخین زيبيل‌قابينا تؤکمه‌ليديرلر. دوبووارين بو ايسته‌يي ايندييه‌دک دوغرولماييبسا اونون بير ندنی قاديندان کوبود کيشي بنزه‌ري ياراتماق‌دير. دئمک بوردا يالنيز کيم‌ليک‌لر دييشير. کيشينين يئريني قادين آلير، مرکزين يئريني اوجقار آلير، اوجقار اؤزو ده يئني مرکزه چئوريلير. اؤته‌ري اولاراق بو چوخ ياخشي چؤزوم يولودور، آمما عدالت‌سيزليک قايناغي اولان کيشي/قادين قارشي‌دورماسيني قورويوب ساخلايير. بونا آلتئرناتيو اولاراق ژاک دريدانين اؤنريسي واردير. دريدا، مرکزي داغيتماق تکجه يو‌لدور، دئییر. آمما بو اؤنرييه ده اعتیراض‌لار وار. سن دئمه دريدانين اؤزو ده کيشي اولدوغوندان کيشي خئيرينه مرکزي داغيتماق ايسته‌ييرميش! قادين‌لار بئله دئييرلر. ايندي کي قادين منليک قازانير و اوزون سوٍره آپارديغي موباريزه سونوجوندا مرکزي أله کئچيرمک ايسته‌يير، دله‌دوٍز کيشي‌لر همين مرکزي قادین‌لارین ألینه کئچمه‌سین دئیه داغيديرلار. بو کيشي‌لرين نؤوبتي فيريلداغي‌دير.
او بيري ياندان بيليريک، چاغداش توپلوم‌لارين وارليغيني چوْخ‌سسلي‌ليک ائتکنی [عاميلي] قورويوب ساخلايير. بو اولماديقدا سانکي توپلوم اوچوروم قيراغيندا سرسمجه‌سينه يئرييير. ايندي هئچ بير گوج، اينسان‌لاري تاريخ‌اؤنجه‌سي [پيشاتاريخي] سوسقونلوق دوروموندا یؤنتمه‌یه قادير دئييل. آرتیق قادين سسينين ائشيديلمه‌سي، “چوخ‌سسلي‌ليک” دئييلن دورومون گئرچکلشمه‌سي‌نين باشليجا شرطي‌دير. بونا گؤره، بئله بير دوشونجه‌نين شعريميزه ياييلماسي چؤره‌کدن ده واجيب‌دير. شعر تاريخيميز، باشقا اولوس‌لار کيمي، بَي‌لريميزين تاريخي‌دير. قادين‌لار بو آلاندا يوخ درجه‌سينده‌ديرلر. سووئت دؤنمي‌نين هايکوي‌لرينه باخماياراق، مهستي گنجوي ياراديجيليغي‌نين شعريميزه دخلي يوخدور. حئيران خانيم و خورشيدبانو ناتوانـي دا بارماقلا سايماق اولار. بئله اولدوقدا فئمينيستيک تنقيد، بو کيشي ائگه‌منلییینی [هئگئمونياسيني] سارسيتماغين تکجه يولودور. آمما هله کي، بو يولا چيخان قادين قوشونوموز يوخدور. سئيرک چاليشمالار وار؛ تک أل‌لر، تک‌باغيران بوغازلار. بو بوغازلار ايسه بيلميرلر «کور اوغلو، کور اوغلو» دئيه، لووغالانان‌لاري تنقيد آتشينه توتسون، يوخسا ساوالانين سرين چارداق‌لاريندا آرخايينليق یاستیغیندا اويويان‌لاري. لاکين هر حالدا قادين بو دويارلی‌لیق sensitivity مرحله‌سينه گليب چاتميشدير کي، داها «سودان گلن کوزه‌لي قيز» دئييلدير:
ايندي
کؤرپه باغيرساق‌لار
أت، چؤره‌ک و پورتغال حيسسينده
تؤوشه‌يير
قارين‌لار قورولدايير
اييرمينجي‌نين سون گوپون‌لري
يئرين تلسگن دامارلاريندا
دؤيونور،
داها من سوٍرمه‌لي ـ وسمه‌لي
“سودان گلن کوزه‌لي” قيز دئييلم
أنليک ـ کيرشان‌لي سئوگيلي دئييلم
خياوان‌لارين اوزونونداـ ائنينده،
کيشيليک دامارلاري،
چارراه‌لارين ذهنينده کيرييير، گيزيلده‌يير
داها پستي‌لرين اينامي،
کيتاب‌لاري، کيشي‌لري ياديرغاييب،
و آراغا، أفيونا، توٍستويه،
دوغما داغارجيق اولموشلار،
و خلوت بوجاق‌لار، اؤز گوٍوه‌نجلي کئچميش‌لرينه،
اؤگئي قوجاق اولموشلار. (نيگار خياوي)
شعريميزده‌کي کيشي، اصيل آنلاميندا کيشي اوغلو کيشي‌دير. حتتا شعريميزين “حئيدر بابايا سالام” کيمي کؤيرک اؤرنک‌لرينده سرت کيشي باخيشيني گؤروروک: حئيدربابا مرد اوغول‌لار دوغگينان. بو کيشي سسي‌دير، بيز قادينين سسيني آز ائشيديرک.
3
ايندي باشلانغيج آشاماسینی [مرحله‌ني] ياشايان قادين شاعيرلريميزين سايي گؤزه دَيَردير، آمما قادين سسينين توپلو شکيلده اوجالديغيني هله‌ليک آيدينجا ائشيده بيلميريک. بعضي‌لري‌نین گومانینجا، بو سؤيلم [گفتمان] سئکس اطرافيندا باش وئرن آکسيالارين چؤزوم‌له‌مه‌سی [آناليزي] ايله باشلانمالي‌دير. باشقا سؤزله، اونلارين گومانينجا، قادينين سسي ايلک اؤنجه سئکس قاورامي بوغازيندان اوجالسين گره‌ک: ميصراع‌باشي ديله‌نن و يا أسيرگه‌نن اؤپوجوک‌لر، يا گله‌نک‌لره دا آيغيري اولاراق اؤز آتاسي ايله جینسي ايلگيده اولماق. ايش ده ائله بوردان کورلانير. من آز چوخ فرويدون يوخويا و جینسي ايلگي‌لره گتيردييي آيدينليقلا تانيشام. آنجاق قادينا بوتونلوک‌له سئکس آچيسيندان باخيلديقدا، هئچ بير يئنيليک باش وئرمير. دئمک، بيز کئچميشين سوسقونلوغونا چاغداش فورمادا قاييديريق. دوننکي شهوتين يئريني بو گونکو سئکس آلير. دونن اونون سسي شاه حرمخاناسيندان گليردي، بو گون شاعير حارامخاسيندان. آمما بوراسي دا وار کي، بيزيم بير چوخ سورون‌لا‌ريميز بو أيري باخيشدان قايناقلانير. حتتا سؤزده وطنسئوه‌رليک، رومانتيزم، واختسيز سئوگي‌ناغيل‌لاري، و چوٍروک اخلاقياتين شعر ميصراع‌لاريندا بول‌بول گؤزه چارپماسي، سئکسه دوزگون ياناشماغي باجارماماغيميزدان گلير. گونئيده بو ياساق‌ديرسا، قوزئيده شاعير گؤزونو يوماراق بو حاقدا آغزينا گله‌ني سؤيله‌يه بيلير کي. بس نييه بيز ايکيميزده بير قاپييا چيخيريق؟ البته ايستثئنالار دا وار.
سؤز او اؤزگورلوکده و بو ياساقليقدا دئييل. سؤز جنسييت gender مسئله‌سي‌نین تاريخي بيلينجيميزده توخونولماز بير تابو اولاراق قالدیغیندادیر. بيز اونون گيزلي مئکانيزميني قاورايا بيلميريک. بيز اونون داورانيش‌لاريميزدا فوواره‌له‌نن قاپالي ماهييتيني فرويدون يازديقلارينا داياناراق آچا بيلميريک. نيوتونون فيزيکده‌کي، مارکسين ايسه ايقتيصادداکي دئوریمی بيزه گليب چاتديسا، فرويد دئوریمی گليب چاتمادي. من سئکس دئيه‌نده چيلپاقليغي نظرده توتمورام. بوتون اؤرتوک‌لري ييرتاراق جینسييت‌له ايلگيلي آکسيالارين آچيق ايضاحينين شعره دخلي يوخدور. بو پاپاق آوروپالي‌لارين باشيندان چوخدان دوشموشدو. بونا گؤره ده بئله بير آکسيالارين آچيقلاماسينا قورشانميش أثرلر منيم اوچون ماراق‌لي دئييلدي. آياز سالايئوين “ياراسا” فيلمينده باش وئردييي کيمي، بو شعرلرين مضمونو باياقکي پاپاغي بير داها يئردن قالديريب، باشا قويماق کيمي گلير آداما. دوغرودور جينسي تابولاري سينديرمادان شعريميز اؤزونه يول آچماقدا چتينليک چکه‌جک. آنجاق آلت‌بيلينجيميزده ياتان جینسي موتيولري گون قاباغينا چکمک‌له، اونلارا آيدينليق گتيره بيلمه‌ريک. اونلاري چوٍروده‌ريک. قوزئيده سئکسه بئله بير ياناشما، گونئيده چاخير، سيگارئت، اؤپوجوک و سئوگي سؤزجوک‌لري ايله يامسيلانير. سن دئمه بو سؤزجوک‌لر اولمادان شاعيرين آوانگارد اولدوغونو تلم‌تله‌سيک وورغولاماق اولمور!
بونون اوچون بيز باشقا يؤندن قادين مسئله‌سينه ياناشا بيله‌ريک: اونون توپلومدا توتدوغو مؤوقعي آسپئکتيندن. بوردا گونئي‌لي‌ـ قوزئيلي اولاراق بير قاپييا چيخيريق. لاکين گونئي‌له قوزئي آراسيندا اينجه بير فرق وار. بو فرقي آچيقلامازدان اؤنجه دئمه‌لييم کي، گونئيده‌کي قادين‌لارين حؤرمتي، اؤزگورلویو و موتلولوق دویوسو اوست‌ـ اوسته قوزئيدن چوخ‌دور. قوزئيلي بيريسي چوخ گومان، بونو ائشيتديکده قولاغي تاققيلداياجاق. آمما چادرا و باش اؤرتويونه رغمن بئله‌دير. بو نه ايله باغلي‌دير؟ گونئيده کيشي‌لرين قادينلا داورانيشي ائله‌دير کي، او اؤز دوغال کيمليييني حيسس ائدير. لاکين کيشي‌لرين داورانيشيندان دولايي، قوزئي قادين‌لاريندا بئله بير حيسس آزدير. باخماياراق سون مقامدا بونلارين ايکيسي ده آيري آيري يول‌لاردان بير قاپييا چيخيرلار: هانسي دورومون “طبيعي” و يا “غئيرطبيعي” اولماسيني توپلومداکي مدنييت فورمالاشديرير. بونون اوچون آدي چکيلن طبيعي اؤزه‌للييه باشقا بير مدنييتين گؤزويله باخيليرسا، اولا بيلسين “غئرطبيعي” گؤرونسون. سؤزومون جاني بودور: اولا بيلسين “طبيعي” آدلانان دورومو، کيشي‌لرين اؤزلري خانيم‌لارين بئينينه سوخوشدورموشلار. بو دورومو لاخلاتماغين بير يولو اونو قادين‌لارين تنقيد سوزگجيندن کئچيرمک‌دير. بونونلا دا بيز بير داها قادينا دؤنمه‌ليييک.
قادينا دؤنمک دئيه‌نده، قادينلا باغلي «من»ين سسيني ائشيتمه‌ليييک. کيشي‌لي‌ـ قادين‌لي آذربايجان شعرينده «من»ين قيتليغي وار. بونون اوچون شعرلريميز شاعيرلره بنزه‌يير، شاعيرلر ايسه بيربيرينه. سس‌لر آنلاشيلماز اوزاقليق‌لاردان گلمير، قولاغيميزين ديبيندن گلير، شاعيرين بوغازيندان. قادين آدينا دانيشان «من»لريميز اولسايدي، چوخ سسلي شعرلرله قارشيلاشا بيلرديک. ايستئثنالاري دانميرام، آمما شعريميزده قادين سسي آزدير. ايييرمينجي يوز ايلليکده نيگار رفيع‌بَيلي، مدينه گولگون و حکيمه بيلورينين ده سسي سرت ايدئولوگييا بوغازيندن گليردي. گونئيده بو «من»، سکسنينجي ميلادي ايل‌لرده بعضي قادين شاعيريميزين ديليندن سسلنمه‌يه باشلاميشدي. آمما اونلارين ديلينده‌کي چاتيشمازليقلار، و فارسجادان گلمه بول‌بول دئفورمه ايمگه‌لر، سؤزو گئدن «من»ـين سسيني بوغوردو. باشقا سؤزله، او «من»ـين سسي چوخ‌واخت اؤزگون دئييلدي. سونراکي شعرلرده بو «من» سؤنوکدو، قادين ايسه يئنه ده أدبيياتين اوجقاريندا قالدي.
بوردا صؤحبت ساواددان، يوکسک دوشونجه‌دن، فئمینيزم فلسفه‌سيندن گئتمير، قادين باخيشيندان گئدير. اؤرنک: 1993ـ‌جو ايلده أدبييات اوزره نوبل موکافاتيني قازانميش توني موريسوننون Toni Morrison نه سيمون دوبووار کيمي ساوادي وار، نه ده گوٍج‌لو توپلومسال چاليشقانليغي. اوندا گوٍج‌لو اينتيويسيا [شهود] وار. اونون «جننت» باشليقلي رومانينين يوٍکو قادين‌لارين چيينينه دوشور. بوندان دا ياخشي بئله دئمک اولار: اونون ياراديجيليغيندا قادين اوجقاردا يوخ، اورتادا دايانير. موريسونـدان سوروشاندا کي، سنين رومانين فئمينيستيک أثرديرمي، يوخسا يوخ؟ «من هئچ بير فئمینيستيک أثر يازماغا قاتلاشماميشام. من هئچ بير ائرکک‌شاهليق [مردسالار] سيستئمين هانسيسا یوکوملولویونو اؤز اوزه‌ريمه گؤتورمه‌ميشم، آمما ائرکک‌شاهليق سيستئمينين قادينشاهليق [زنسالار] رژیمی ايله دَييشيلمه‌سيني ده دوشونمور‌م»، دئيير. هئمينگوئيين کيتاب‌لاريندا کيشي‌لرين سسيني ائشيديريکسه، موريسونـون أثرلرينده قادين سسي داها آيدين دويولور. بودور دئديييميز بصيرت. قادين، اونون رومان‌لاري‌نين هم اورتاسيندا، هم ده اوج‌بوجاغيندا حاضيردير.
بير شئي هله ده چاتيشمير: هر بير أثرين تکجه اؤزو تنقيد قونودورسا، داها يازيچي‌نين کيشي يا دا قادين اولدوغو ايله نه ايشيميز وار؟
بو سورغودا گئرچکليک وار. گؤزه‌لليک ساحه‌سينده آپاريلان آراشديرمالار و سؤيله‌نيلن تنقيدلر، ياراديجي‌نين اؤزونه دئييل، يازي‌نين آناليزينه يؤنلیرسه، ايشاره ائتديييميز دارتیشمالارین بير چوخو فئمینيستيک تنقيدلرين سينيريندان قيراقدا قالاجاق. اؤرنه‌یین دئییلیر کی، ياراديجي‌لار کيشي اولاراق ـ بيله‌رکدن يا دا بيلمه‌يه‌رکدن‌ـ ائرککشاه ايدئولوگيياني متنه سيراييرلار. آمما بو باخيش يازيچي‌نين نييتينه سؤيکه‌نير. يازيچي‌نين نييتينه سؤيکه‌نه‌رک تنقيده قاتلاشماق ايسه باياغي بير یاناشما طرزی‌دیر. آمما بو سؤزله ده فئمینيست تنقيدچي‌لرين آغزيني باغلاماق اولماز. چونکو متنين اؤزونو تحليل ائده‌رک سؤزلرين فونکسيالاريني آیدینلاشدیرماق، ائله‌جه ده سؤزجوک‌لره يوٍکلنميش ايدئولوژيک قاورام‌لاري اوٍزه چيخارماق، تنقيدين باشليجا وظيفه‌لريندن‌دير. جاناتان کالئرين Jonathan Culler سؤزو ايله دئسک، گؤرونور أدبي متن‌لر و اونونلا باغلي تفسير گله‌نک‌لري یالنیز کيشي اوخوجولاري نظرده توتموشلار. اونلار قادين‌لاري کيشي‌لر کيمي اوخوماغا مجبور ائتميشلر؛ ائرکک باخيشي ايله اوخوماغا. فئمینيست تنقيدچي‌لر «کيشي باخيشيني نورمال باخيش کيمي أدبي أثرلره آشيلايان آيري‌آيري استراتئگييالاري» افشا ائتميشلر. اونلار، کيشي باخيشيني نورمال باخيش کيمي قلمه وئرن قورولوش‌لاري اؤيره‌نيب رد ائتمه‌يين يارارلي اولاجاغينا اينانيرلار. بو ايسه، أدبي متنين اوخونوش طرزيني‌ـ ايستر قادين‌لار، ايسترسه ده کيشي‌لر اوچون ـ دَييشديره‌جک.
4
ليريک شعرده، هم تانيش، هم ده آنلاشيلماز بير «من» سسله‌نير: ياخينلاشديقجا اوزاقلاشان بير «من». نئجه کي، رومان و اؤيکونون قهرماني، و يا سؤيله‌يه‌ني اونون يازيچيسي دئييل، شاعير ده اؤز شعريني اؤزو سسلنديرمير. اونو يازماغا باشقا بير «من» يا «سؤزچو» قوندارير. بونو دئدیکده يالنيز مضمونو نظرده توتمورام و شعري «يازارين نييتي» آدلانديريلان جيندير ایلکه‌یه داياناراق يوزماق ايسته‌ميرم. «من» دئديييم، شعرين بیچیم و ایچیمی [فورماسی و مضمونونو] ایله باغلي بوٍتون اؤزه‌لليک‌لريني سسلنديرير. جاناتان کالئرين گؤزه‌ل بير سؤزو وار، شعري سن اوخومورسان، باشقاسي اوخويور. ايلک باخيشدا شعر، بير دانيشيقدير، آمما آنلاشيلماز يئردن باش قالديران سسين دانيشيغي. بيز آنجاق شعرلري، سؤيله‌يه‌نين باشقا بير سس اولدوغونو تصووور ائتمک‌له، اوخويوروق: يازيچي‌نين ياراتديغي سؤزچونون سسي. بونونلا دا، هر شعرين بير اوجوندا شاعير تاريخي فرد کيمي دايانير، او بيري اوجوندا ايسه، بللي سؤزلري دانيشان اونون سسي. ليريک شعرده قارشيلاشديغيميز «من»، شعري سؤيله‌يير. اولا بيلسين او، شعري قوشموش يازيچيدان تام سئچيلسين. قوجا بير شاعيرين شعري، اولا بيليسن بير گنج «من»ـين ديليندن سسلنسين, يا دا گنج بير شاعيرين “من”ي‌نين ساچ‌ـ‌ساققالي تام آغارسين.
ريلکهنين آغيتلاريندا [مرثيهلرينده]، آلمان اينساني‌نين سسي ائشيديلير. اورحان ولي‌نين ده البته اؤزونه اوخشار بير «من»ـي وار شعرلرينده. ائله بير «من» کي، آغلاياندا شاعيرين اؤزو کيمي آغلايير:
آغلاسام سسيمي دويارميسينيز
ميصراع‌لاريمدا،
توخونا بيلرميسينيز
گؤز ياشلاريما،
أل‌لرينيزله؟
بيلمزديم ماهني‌لارين بو قده‌ر گؤزه‌ل
كلمه‌لرين‌سه يئترسيز اولدوغونو
بو درده دوشمه‌دن اؤنجه.
کوٍسکون روحلو ائميلي ديکئنسونـون[4] شعرلرينده، هميشه بير وورغون، بعضن ده شن بير «من» گؤروروک. شاعيرين اؤزو آغلايير، «من»ي ايسه گولور. گؤرون گونش باره‌سينده نئجه دانيشير:
دنيز ساکين‌لري‌نين دهليزينه اَييلير
داملارا اليني سوٍرتور
تارلانين پاپاغيني اؤپور
سونرا يوخا چيخير گوندوزون گؤز باغلاييجيسي.
أدبي «لاروس»دا پول ماري وئرلن باره‌ده دئييلير: «او، سوچ‌لارينا گؤز ياشي أله‌يه‌رک اعتیراف ائدن شاعيردير. أن گؤزل شعرلرينده سانکي شاعير اؤزو دانيشير، اونون ايچينده بير روح هايقيرماقدادير. شاعير اونون سؤزلري‌نين قاباغيني آلا بيلمير.» سيلويا پلاتـين[5] قادين سسيني حتتا بير آسلاق کيشينين The Hanging Man أحوالاتيني سؤيلرکن آيدينجا دويوروق. هئچ دئييرسن بو قادين، اوتوز بير ياشيندايکن اؤزونو اؤلدورمه‌ييب.
5
اينسان توپلومونون کيشي سؤيلمينه آليشقانليغي، خسته‌ليک حالينا گليب چاتميشدير. گؤره‌سن قادين سسيني ائشيتمه‌يه توپلومون حاضيرليغي وارمي؟
بو حاضيرليق يوخدور. بونا گؤره ده بو”من”ين ديللنمه‌سي کيشي‌لرين ياراتديغي بوغونتو دوروموندا، تهلوکه قايناغينا چئوريله بيلر. اوسته‌ليک، بو منين سسيني دينله‌مه‌يه توپلومدا حاضيرليق اولمازسا، اونون اعتيراض دالغاسي قاييديب قادينين اؤز شعورونو، روحي ترازليغيني داغيدا بيلر. آديني چکديييمز سيلويا پلات، بونون تراژيک اؤرنه‌يي‌دير.
پلاتين موصيبتي، بير تنقيد أثناسيندا اؤزونو قاباريق بیچیمده گؤسترير. بير شعرينده او، أريني يوموشاق دیل‌له تنقيد ائدير، شعر ايسه أري‌نين سانسور سوزگجيندن کئچمير. پلاتين أري تئد هيوز Ted Hughes بوردا کيشي‌شاه سؤيلمين سيمگه‌سي اولاراق کيشييه قارشي اولونان تنقيده دؤزه بيلمير.
پلاتين شعرلرينه ايکي بوجاقدان باخماق اولار: بير ياندان شعرين اؤزونون شعرييت درجه‌سينه، او بيري ياندان شاعيرين نييتينه. اؤنجه شعري شاعيرين نييتينه داياناراق يوزماسيني پيسله‌ديک، بوندان سونرا دا پيسله‌يه‌جه‌ييک. شعر قوشولدوغو آندان ياراديجي‌سيندان آيريلاراق باغيمسيز کيم‌ليک قازانير. شاعيرين کيشي/قادينليغيندان آسيلي اولماياراق، شعرين داخيلي اينسيجامي، سؤز دوزومو، هارمونيياسي، و اونون ایچیمی [مضمونو] ايله بيچيمي‌نين ديالئکتيکال ايلگيسي، أثرين بديعي سوييه‌سيني معين‌لشديرير. دئمک شاعيرين نييتي، شعري نه‌يه گؤره و نييه يازديغي اؤنم‌لي دئييل.
ايکينجي بوجاقدان باخماق, شعرييت باخيميندان اؤنم‌لي اولماسا دا توپلومدا قادينين قومونا آيدينليق گتيره بيلر. بوردا اؤزه‌لليک‌له پلات شعري‌نين آرخا پلانينا ديققت يئتيرمه‌ييميز، اونون قادينليق قونومونا و قادينليغيندان دولايي اوزلشديييي بوروشوق ايجتيماعي پروبلئم‌لره ايشيق توتماق مقصدي داشييير. پلات شعري‌نين باجاسيندان باخاندا فئمئنيزمين جانلانديرديغي آجيناجاق‌لي دورومو گؤروروک: مطبخ کونجونه سيخناشديريلميش قاديني. آتاسي، أري و عيسا (ع) داخيل اولماقلا، بوتون کيشي‌لره نيفرت ائده‌ن پلات، بونلاري گؤسترمه‌يه چاليشير. اونون گؤزويله باخاندا، بعضن کيشي سئوگيسيندن دونيانين أن گؤزه‌ل شعري باش قالديرسا دا، يئنه ده چاتيشماز نه‌سه قالير. بونون کونکرئت اؤرنه‌‌يي تئد هيوزون “دورو ايشيق” Perfect Light باشليقلي شعري‌دير. شعر، تئدين پلاتـا وورغونلوغونون اورونو اولسا دا، شعره قولاق وئرمه‌دن فاجيعه‌نين ماهييتينه وارا بيلمه‌يه‌جه‌ييک:
اورداسان، بوتون سوچسوزلوغون‌لا
نرگيز‌لر آراسيندا اوتورموش
بير شکيل‌‌تک.
اونا “معصومييت” آدي ياراشير.
دورو ايشيق بنيزيني پارلادير
بير نرگيز کيمي
نرگيز‌لرين آراسيندا بير نرگيز کيمي
سنين يئر اوزونده سون باهارين ايدي بو.
و قوجاغيندا سنين
اويونجاق آيي کيمي
نئچه هفته معصومييتيندن اؤتمه‌ميش کؤرپه اوغلان.
آنا و اوشاق، قوتلو پورترئت ساياغي
يانيندا اوتورموش، اوٍزونه گولن ايکي ياشيندا قيزين
نرگيز کيمي أييليرسن قولاغينا نه‌سه پيچيلداماغا
سؤزلرين کامئرادا ايتير
بيلگي،
اوٍزه‌رينده اوتوردوغون تپه‌ده،
خندق‌لرله احاطه اولونموش قالاسي ايله
ائويندن داها بؤيوک تپه‌ده دوستاق‌دير،
شکيله دوٍشه‌ممير
سون آن
سنه دوغرو گئري دؤنن
عسگر کيمي
آستاجا ايتکين اؤلکه‌لردن گلير
آنلاشيلماز يوک آلتيندا أييلميش
قوووشا بيلمير سنه أبدا
ساده‌جه دورو ايشيق دا أريييب گئدير.
شعر اولدوقجا گؤزه‌ل‌دير. اؤزه‌لليک‌له شعرين سون‌لاريندا پلاتين اؤنونده اؤلومون عاجيزلييي يئپ‌يئني بير بيچيمده جانلانديريلير. پلاتين چؤهره‌سيني ايشيقلانديرميش “دورو ايشيق”دا سون آنين (يعني اؤلومون) أريييب يوخا چيخماسي ائشيتمه‌ديييميز بير قاورام‌دير. سيلويانين ياسيندا تئدين اوره‌يي سيلکه‌لنمه‌سه‌يدي بو ميصراع‌لار کاغيذين اوزه‌رينه سيچرايا بيلمزدي. آمما سؤز بوراسيندادير کي، پلاتي بئله‌جه گؤي‌لره قالديرميش هيوز، حيات يولداشي‌نين خسته‌ليک آي‌لاريندا “آسيه وئويل” آدلي بير قيزا وورولموشدو. بو وورغونلوقدان خبرسيز اولمايان پلات، 1962ـ‌جي ايلده سيخناشديريلديغي مطبخده اينتحار ائتميشدي. بونا ديققت يئتيرنده‌کي، سونرالار آسيه ده کؤرپه قيزي ايله بير يئرده اينتحار ائتميشدي، منجه باشقا سؤزه گره‌ک قالمير.
پلاتين اؤز جانينا قييماسي تورکيه پوپ اولدوزو تئومانين “اؤلمک اوچون گؤزه‌ل بير گون” آدلانديرديغي واختدا باش وئرمه‌دي. توپولومون اونا آييرديغي يئري، اؤرومچک تورو کيمي باشا دوشدوکده، ياديندان چيخدي کي، بئلينده قانادي دا واردير. پلاتين حاققيندا يازيلميش Benden Önce Tufan أثري‌نين ياراديجيسي کيمي من ده اونون بير نئچه ميصراعسي‌نين اؤنونده پاپاغيمي باشيمدان گؤتوروه‌م:
بوٍس‌بوتون اولور قادين.
اؤلو گؤوده‌سي
باجاريغين گولومسه‌مه‌سي ايله بزه‌نميش.
6
تاريخه جنسييت گؤزويله باخارکن بونو آيدين گؤروروک: قادين، کيشي‌لرين گؤزونده دوغانین سيمگه‌سينه چئوريلير. اينسان، دوغانی [طبيعتي] جايناغينا آلير، کيشي ايسه قاديني. بونون اوزون کئچميشي وار. قادين، نئجه دئيه‌رلر، اؤزونون دوغال کيم‌لييي ايله تاريخين يئتيرمه‌سي‌دير؛ قادين وارليغينا گؤز يومولموش کيشي‌لرين تاريخي. چاغداش دونيادا قادين قاچيلماز بير يولدادير. او، ائوين دؤرد ديواريندان ائشيگه چيخسين‌مي، چيخماسينمي؟ بوندان اؤنجه قيزين آتا ائوينده قول کيمي ياشاماسي، اؤزگورلویه يؤنلميش مئيلي اونون اوره‌يينده قيزيشديريردي. آمما بو مئيل نه ائولنمک‌له راضيليغا قوووشوردو، نه ده ائشيکده‌کي هر هانسي بير يئرده أيلنمکله. ائولنمکده گؤردويو محبت، اونو ايکينجي درجه‌لي وارليق قونوموندان داها يوکسک‌لره قالديرا بيلميردي.
چاغداش دونيادا قادين چيخيلماز بير يولدادير. او، ائودن چيخيبدير، داها ائوده‌کي کؤهنه چرچيوه‌يه قاييدا بيلمير. ائشيکده ايسه اؤزونو راضي سالا بيلمير. قادين، آنجاق کيشي قوللوغوندا دايانميش اينديکي قورولوش‌لاري داغيتماقلا، بيليم، اينجه‌صنعت، و دوشونجه آلان‌لاريندا سسيني اوجالتماق‌لا بو چيخيلمازليغي پوزا بيلر. بو گؤستريش أخلاقي اؤيودلر کيمي آلينير و معجز شبسترلي اونو مندن داها ياخشي سؤيله‌يير: «قازانچاني يوز أللي دفعه سويا باسماقدان‌سا» پئشه اؤيرنمک گره‌ک‌دير، «گر اولا بير ايکي باجي بئله صنعت‌گر؛ خیلاص اولار کيشي‌لردن تمام عورت‌لر.» بئله آن‌لاردا سورغو اؤز ايشيني گورور:
سن قلم آلسان أله کيم طبخ ائده‌ر شورباني قيز
کيم تيکر ييرتيق ياماغي، دولدورار قلياني قيز؟
آمما قادين‌لار بو گؤستريش‌لره ده گولونج اؤنه‌ري کيمي باخا بيلرلر. چونکو بير يؤندن اينديکي قورولوش‌لاري داغيتماغا بيليم، اينجه‌صنعت و دوشونجه آلانيندا سس‌لريني اولجالتماق لازيم‌دير؛ اوبيري يؤندن ايسه قورولوش‌لار داغيلمادان قادين بو سس‌لري اوجالدا بيلمه‌يه‌جک. بو باطيل بير تسلسل‌دور.[6] قادين بو تسلسلون دمير داروازاسي ايله قارشيلاشمامالي‌دير، يوخسا آياغيني توپلومدان قيراغا چکه‌جک. عرب شاعيري نازک الملائکه دئيير:
گون‌لر اؤتدو
سئوينجيمدن يوٍکلو گون‌لر
هاردايام من؟
چوخدان‌دیر نرديوانا زيللنميشم
ايندي کي پيلله‌لر باشلانيب
سونو هارادير گؤره‌ن؟
نرديوانين داروازاسي اوره‌ييمده چؤللويه دوغرو
و آنلاشيلماز ظولمتي باشلانير.
قادين‌لار مين‌لر ايل‌دير، حؤکوم سوٍرمه‌ييبلر. بوندا شوبهه يوخدور. اونلار تاريخدن سيلينمه اوچورومونون قيراغيندا يورويه‌رک ياشاييرلار. قادين ياشامالي‌دير، آمما تهلوکه قيلينجي‌نين آلتيندا. بو کيشييه گره‌کلي‌دير. کيشي هئچ‌واخت بو تاريخي يئنيلگييه سون قويماياجاق. کيشي نه قده‌ر کيشي‌ليکدن دم وورسا دا، کيشي‌لرين أن دئموکراتي، سون مقامدا اؤز اوٍ‌ره‌ک سؤزونو اوتانمازجاسينا دئيه‌جک. رييس بلامون، قادين‌لار حاقدا بئله دانيشير: «آخماق وارليق‌لار! جايناغيمدايکن اونلارين الآياق چالمالاريني يامان سئويرم. اونلار آسلانين آغزينداکي قوزو کيمي‌ديرلر. ـ او آرتيرير ـ بو، بير شهري باسماق [فتح ائتمک] کيمي بير ايش‌دير. سيز اؤنجه دوشرگه‌نيزي دؤيوش مئيدان‌لارينا باخان اوجاليق‌لاردا قورورسونوز، سونرا هئچ بير ديره‌نيشدن اوٍشونمه‌دن يوٍروشه باشلاييرسينيز.»
ايکينجي جاهان ساواشيندان سونراکي ايل‌لرده آندرئ برئتونون اثرلرينده قادين تام و يوکسک بير اؤنم قازانير. او، اؤز يازي‌لاريندا اينسان‌لارا قورتولوش باغيشلايان مسيحدن اؤز دؤنده‌ريب، بشرين أن تهلوکهلي سورون‌لاري‌نين [پروبلئم‌لرينين] چؤزومونو سئوگيدن ديله‌يير. برئتون دئيير: کيشي دوشونجه‌سي سيخينتي و عذابدان باشقا هانسي تؤحفه‌ني اويغارليغيميزا أرمغان ائتميشدي. اؤنده‌رلييي قادين‌لارا تاپشيرمانين واختي گليب چاتميشدير.
[1] چاغيريشيم: تداعي معاني, association of ideas. [آذربايجان جومهورييتينده: assosia]
[2] سايجا: از لحاظ تعداد. ساي: شماره، تعداد.
[3] Beauvair Simone De (1896-1980)
[4] Emily Dickinson (18830-1886)
[5] Silvia Plath (1932ـ1962)
[6] باطيل تسلسل: دور باطل، vicious circle
______________
بو یازی “شعر وارلیغین ائوی‌دیر” باشلیقلی کیتابین اوچونجو باسقی‌سیندان آلینمیشدیر.
2005 باکی، سون رئداکته 24.03.2013 تهران