“شعر وارلیغین ائوی‌دیر” کیتابی ندن دانیشیر؟
2006-جي ايلده نشر ائديلميش “شعر وارلیغین ائوی‌دیر” باشليقلي كيتاب آذربايجان فيكير تاريخينده بير حاديثه‌دير. شعرين (اؤزه‌لليك‌له آذربايجان شعري‌نين) گؤزه‌لليك فلسفه‌سيندن سؤز آچان كيتاب اوچونجو دفعه ايشيق اوزو گؤرموشدور. بيرينجي باسقيدا كتابين حجمي 180 صحيفه ايدي، آمما بو باسقيدا حجم 400 صحيفه‌يه قده‌ر آرتميشدير. اوسته‌ليك بيرينجي باسقيدا گئده‌ن ماتئريال‌لارين دا اوچده ايكي حيصصه‌سي دييشديريلميشدير.
کيتابین نبضینی ایکینجی باسقییا یازیلمیش اؤن‌سؤزده توتماق اولار: «بيليريک دئکارتدان نيچه‌يه‌دک بشر اؤزونو “آنلام” و “حقيقت” قايناغي ساندي. ..آمما نيچه بو بوش آنلاييشي داغيتدي،.. بيزي سون آنلامين اولماديغي و “يوزوم” مسئله‌سي ايله قارشيلاشديردي: سون حقیقت ساييلان هر بير جاواب و يا سونوج، باشقا بوجاقدان دَييشيک بيچيمده يوزولا بيلر.» اون‌دؤرد فصلده یازیلمیش کیتاب بو جومله‌لرین گئنیش ایضاحی‌دیر دئسک یانیلماریق. کیتابین اوز قابیغینا “ایکینجی باسقی” یازیلسا دا، بیرینجی باسقیدان او قده‌ر ده ایز قالماییب. یازار بیرینجی باسقیدا یازدیغی ماتئریال‌لارین چوخونو یا بو باسقیدا حذف ائدیب، یا دا اتک‌یازییا کؤچوروب. مقصد ایسه داها جیددی، داها درین مؤوضوع‌لارا یئر وئرمک ایمیش. بونون اوچون بیر قابیق ایچینده چاپدان چیخمیش بیرینجی و ایکینجی جیلدین هر ایکیسینی یئنیدن اوخوماق گره‌کیر. چونکی بونلار یئنی بیر کیتاب‌دیر.
“شعر وارلیغین ائوی‌دیر” ندن دانیشیر؟ کیتاب اون دؤرد بؤلومدن اولوشور. بؤلوملرین هر بیریسی ایسه، شعرین باشینا فیرلانیرکن بیر چوخ فلسفی قونولارا دا توخونور. بوردا توم بؤلوملرین باشلیق‌لارینی قئید ائدیر، بعضی قونولاری آچیقلاماق ایسته‌ییریک:
بیرینجی بؤلوم: سؤزجوک اولمایان یئرده هئچ نه یوخدور
بیزده شعر نثره اوستون اولماسایدی دئمک اولار “شعر وارلیغین ائوی‌دیر” کیتابی یازیلمازدی. ایواز طاها شعریمیزین نثره اوستونلویونو آراشدیراراق بو فئنومئنه دیلیمیزین قورونماسی باخیمیندان مثبت باخیر. اونون نظرینجه، گونئیده شعر اولماسایدی دیلیمیز اؤلردی: «گونئيده ديليميزين آلينيازيسي هله ده شعرين الينده‌دير. نثره گلينجه شعر چوخ يئرلري هامارلاياجاق. آنجاق بئله سايماياق کي، شعر تکجه يئني سؤزجوک قوندارماق‌لا بو گؤره‌وي اؤز اوزه‌رينه گؤتوره‌جک. شعر سؤزجوک‌لرين آنلاميني گئنيشلنديرمکله بو ايشي گؤره‌جک».
آمما تاریخی باخیمدان او بو اوستونلویو گئریلیییمیزین نیشانه‌سی سانیر: «بيز هله ده شعر دؤنميني ياشاييريقسا گئريده قالميشيق. من هانسي آنلامدا نثرين يوخلوغونو تاريخي دورغونلوغوموزا باغلاييرام؟ بو سونوجا، سبب کيمي ده باخا بيله‌ريک: بيزدهکي ايجتيماعي گئريليک، آنجاق شعره مئيدان وئرير، نثره يوخ».
ایکینجی بؤلوم: شعر، شعارچیلیق و ایدئولوگییا
«ايدئولوگييا اولدوقجا بوروشوق بير قاورام‌‌دير. اخلاق گؤزويله باخاندا ايجتيماعي چاليشقانليغين دورتوسودور, آمما گئنيش بوجاقدان باخاندا فلاکت‌دير ». یازار بو جومله‌لرله “ایدئولوگییا” کیمی اؤنملی قاوراما نئجه یاناشاجاغینی بلیرلندیریر. و آذربایجان تورکجه‌سینده ایلک دفعه‌اولاراق بو قاورامی حانا آرئنت، کارل پوپئر، رولان بارت، اسلاووی ژیژئک، ژورژ گورویچ کیمی بیلگین‌لر و دوشونرلرین باخیش‌لاریندان ایلهام آلاراق آنالیز ائدیر. آمما بئله سانماق اولماز کی، ایدئولوگییاسیز ایدراک مومکون‌دور. «ايدئولوگيياسيز متن آبسورددور. رولان بارت حتتا متنين خميرينده اونون بير آز اولماسينا متنين دادي‌ـ دوزو کيمي باخير».
بوندان سونرا گلن بؤلموده قویولموش سورولارین جاوبی‌نین بیر قیسمی بوردا وئریلیر. شاعیر توپلومسال عؤهده‌لیک‌لره قاتلاشمالی‌دیرمی؟ قاتلاشینجا بو آلاندا اولان قونولارلا نئجه قارشیلاشمالی‌دیر؟ یازار بئله سورغولاری جاوابلارکن، بو قونولاردا بؤیوک ایزی اولان ایدئولوگییانی، اونون نه اولدوغونو، و اینسانلار یاشاییشیندا بوراخدیغی ائتکی‌لری، دیلین آغزیندا چئینه‌ییر، تؤکور اوخوجونون بوغازینا: «ایدئولوگییا:
ـ عالم و آدمده ایسته‌نیلن دئییشیکلری یاراتماق اوچون اینسانی هوسلندیریر…
ـ ده‌یرلری معین‌لشدیریر و اونلاری گئرچکلشدیرمک اوچون (داها دوغروسو دیگر اینسانلارا سیریماق اوچون) بیزی آیاغا قالدیریر…».
بو سؤزلرله ایدئولوگییانی باشینا آلیرسا دا، چوخ آرا وئرمه‌دن ائله اونو یئره وورور کی، داها دورولماز سانیلیر! :
«…ایدئولوگ‌لار هر شئیی بیلدیکلرینی گومان ائدیرلر… ایدئولوگییا کوتله‌نی قیزیشدیرماق آماجیلا گئرچک‌لیک‌لری… ساده‌لشدیریر. …[او] بیر ایجتیماعی گروپون دورومو و منفعتی ایله ایلگیلی‌دیر… ایدئولوگ کیمسه، دونیانی اولدوغو کیمی دئییل ایسته‌دییی کیمی گؤرور… ایدئولوگییا تجروبه‌دن قاچیر، تجروبه‌نی آلچالدیر… سونوج جهننم‌دیر… ایدئولوگییا رئاللیغی دوزگون عکس ائتدیره بیلمیر و یالان بیلگییه چئویریر.» توم بونلارین دخلی شعره بودور: «شعر شعارچیلیغا قاپیلاراق ایدئولوگییانین یوکونو چینینده داشیییرسا چورویور. او، متنه سیزیرسا، متنین آنلام قاتلارینی چورودور». بو او دئمک‌دیر کی: «صنعت آراج دئییل، آماج‌دیر. گؤزه‌للیکدن باشقا هر هانسی بیر دوشونجه‌ده اولان صنعتکار بیزجه صنعتچی دئییل.» بو ایسه نؤوبتی بؤلومون دارتیشما قونوسودور.
اوچونجو بولوم: شعر آراج‌می‌دیر؟ آماج‌می‌دیر؟
شعر وسیله‌دیر، یوخسا هدف؟ شعر لذذت یاراتمالی‌دیر، یوخسا فایدا یئتیرمه‌لی؟ شعر بیزی نه‌يه‌سه‌باغلامالی‌دیر، یوخسا ندن‌سه آزاد ائتمه‌لی؟ بو بؤلوم بوتونلوک‌له بو اؤنملی سورغولارین اوزهرینده قورولور. افلاتون و پارناس‌لاردان توتموش سوسیالیزم گیرچیچیلییه قده‌ر چئشیدلی فیکیر آدام‌لاری و آیری‌آیری ادبیـ بدیعی مکتب‌لرین باخیش‌بوجاغی آنالیز ائدیلیر. بو بؤلومده اخلاق بیلگین‌لری و عرفانی دونیا گؤروشلو عالیم‌لرین ده نظرییه‌لری اونودولمور، سوندا ان دورو شعره یاخین اولان «لیرکا»نین آنلامی گئنیش آنالیز اولونور.
یازارین گلدییی قناعته گؤره، «اؤتن بئش‌يوز ايلده، بشر تاريخي اوره‌ک‌له عاغيلين آرديجيل دارتيشماسيندان ايره‌لي‌له‌ييب. رنسانس باشلايان گوندن، معاريفچي‌لر عاغيلي قابارديقدا، رومانتيزم باشلادي دويغو و اوره‌يين رولونو شيشيرتمه‌يه…منجه تاريخ بويو “صنعت، صنعت اوچون”قاورامينا، هئچ بير آخيم پارناس‌لار قده‌ر اؤنم وئرمه‌ميشدير. پارناس‌لارين فيکرينجه “ياشاييش” چئشيدلي چتين‌ليک‌لرله، اينجيک‌لرله دولودور. بشرين آلينيازيسي آيدين دئييلدير. بيزي اوووندورا بيله‌سي تکجه بير شئي وار، او دا گؤزه‌لليکدير…گؤزه‌لليکدن باشقا هر هانسي بير دوشونجه‌ده اولان ياراديجی، بيزجه ياراديجی دئييل».
سوسیالیزم رئالیزمینه گلدیکده ایلک اؤنجه “رئالیزم”ین نه اولدوغونو فلسفه آچیسیندان ایضاح ائدیر، سونرا روس تنقیدچیسی چئرنیشئوسکی‌نین نظرییه‌سی اوزهرینده قورولموش “سوسیالیزم رئالیزمی”نین چاتیشمازلیق‌لارینا توخونور. یازارین دئدییی اساس گؤتورولورسه، «بو رئاليزمين رئالليق‌لا ايشي يوخدور، بونون آماجي، جوشقونلوق‌لا سيياسي اؤنده‌رلرين وعده وئردييي گله‌جه‌يي چاغلاماق، وعد وئريلميش ايتکين آباد اؤلکه‌ني گئجه گوندوز خالقين گؤزونه سوخماق‌دير…بو مکتبين سانکي، بيچيم‌له ايشي يوخدور، اينجه‌صنعتي اونون مضمونونا داياناراق دَيرلنديرير».
دوردونجو بؤلوم: شعر، فایدا، ایلنجه، و گئرچکلیک؛
هورکهایمئر، آدورنو، یوخسا گادامئر
تئودور آدورنو، ماکس هورکهایمئر و هانس گادامئرین بدیعی باخیش‌لاری‌نین آنالیزینه حصر ائدیلمیش بو بؤلومده اؤنملی بیر سورغو جاوابلانیر: «اينجه‌صنعت اؤزوندن خاريج بير آماجا يؤنلميرسه، يازيچي قونومسوز قالير. و اگر صنعت، اينسان‌لاري ايجتيماعي عمله قالديران ايدئولوگييانين اؤرتويو آلتيندا قاليرسا، صنعت سوييه‌سينه قالخمير. بس يئرده نه قالير؟ يئرده “اَيلنجه” [سرگرمي] قالير!»
سونرا یازار “ایلنجه” و “گولوش” باره‌ده دهشت‌لی یانیت‌لار آتشینه توتور بیزی: «يالانچي توپلومدا، گولوش موتلولوغون گؤوده‌سينده‌کي خستهليکدير. و اونو توپلومون دَيرسيز بوتؤولويونون قارنينا سومورور. بو گوٍلراوزلو آداملار، اينسانليغي مضحکه دوْنوندا يامسيلاييرلار. ايلنجه‌نين سؤز وئردييي قورتولوش، انکارائديجي دوشونجه‌دن يايينماقدير. اگر دوشونجهني تام ازيب، داغيتماق مومکون دئييلسه، آخماقليغين اينکيشافي، ذکانين اينکيشافيندان گئري قالمامالي‌دير».
یازارین اؤزو دئمیشکن بو بؤلومو ديوانا [کاناپايا] سره‌له‌نه‌رک اوخويا بيلمزسينيز. چونکی آدورنون نظرلرینی اوخويارکن آدامين ديلي توتولور، افعي ايلانين نفسي ايله ايفليج اولموش اؤزکوز کيمي اولور. فصلین سون‌لاریندا گادامئرین باخیش‌لاری ایله هر شئیی یوموشالسا دا، حقیقت ایتیب باتیر. چين‌لي‌لرين “دائو دئ جينگ”کيتابيندا دئييلير: «سون حقيقتي کيمسه معينلشديره بيلرمي؟ ياخود اساسن سون حقيقت وارمي؟ چوخواخت آيدين اولور، حقيقت غئيرحقيقت‌دير، ياخشي ايسه يامان. چوخدان‌دير کي، بو آجي گئرچکليک خالقي اوسانديرير.»
“شعر وارلیغین ائوی‌دیر” کیتابی‌نین اتک‌یازی‌لاری دا اونودولاسی دئییل. همین بؤلومون اتک‌یازی‌لاری‌نین بیرینده دئییلیر: « منجه هر بير ساحه‌ده سون سؤزو دئمک اولسايدي، يعني حقيقت اؤز اؤرپه‌ييني اوٍزوندن تام آتسايدي اينسانين “اينکيشاف شهوتي”ـنه داها هئچ بير سبب قالمازدي. بوتون شهوت‌لر اؤرتوک‌لرده، چات‌لاردا، ايکي دويمه‌نين بيربيرينه قوووشدوغو يئرلرده يزبانه چکیر. اينسان، حقيقتين ياري‌آنلاشيلمازليغي دوٍرتوسو ايله ايره‌لي شوتويور؛ داها دوغروسونو دئسک، ياري‌چيلپاقليغي دوٍرتوسو ايله».
بئشینجی بؤلوم: داغ‌داش رئالیزمی و آیدینلانما ایشیغیندا رومانتیزم
“شعر وارلیغین ائوی‌دیر” کیتابیندا رومانتیزمین یاخشیجا قاورانیلماسی اوچون آوروپاین 18ـجی یوزایللییینده مئیدانا گلمیش آیدنیلانما [روشنگری] جریانی دقیق اینجه‌له‌نیر. یازارا گؤره، آیدینلانما غربین “حقیقت” یئرینه “گوج” آختارماق ماراغی‌نین داوامی ایدی: «هر بيليک “گوج” ايله سونوجلانماليدير، گوج ايسه بيليييميزي آرتيرماليدير… يالنيز گئرچکلييين لذذتيني آختاران بيليک، ساراي کنيزيندن باشقا بير شئي دئييل. کنيز نسيل آرتيمينا ياراماز، لذذت يئتيرمه‌يه يارايار… (البته بوردا بیر کیشی‌نین گیزلی گیزلی بیر خانمیا ایکی باشلی یاناشماسی آدین اولور! کیشی خانیما یاناشیر اوندان گوج آلماقذ اوچون نسیل آرتیمی ـ کیشی خانیما یاناشیر اوندان لذت آلماق اوچون.) يئني دؤنمين باشليجا غايه‌سي، حقيقت آدلانان لذذتي الده ائتمک دئييل، بيليمين گوج بولاغينا وارماقدير». بو یؤنه‌لیش اوره‌ک‌لری‌نین سیزیلتیسی ائتکیسی ایله شعرلرینی یازان رومانتیک‌لری دیکسیندیردی، «“حقيقت”ي بئله بير “عملي سونوج” سويه‌سينه آلچالتماق، رومانتيست‌‌لرين گؤزونده فاجيعه کيمي گؤروندو. اونلارين گؤزويله باخارکن، آيدينلانما، اينسانين باشينا بؤيوک اويون آچميشدي».
بونلارا باخمایاراق، یازار بو ایکی آخیمی بیربیری‌نین داوامیندا گؤرور: «رومانتيزمين اؤزو ده، آيدينلانما ايله برابر، رنسانين سونوجو ايدي… اوسته‌ليک، مدرنيزم رومانتيزمين متنينده باش وئرير، پست‌مدرنيزم ايسه چاغداش اويغارليغين رومانتيزمدن اوزاقلاشماسي ايله گئرچکله‌شير…بيز رومانتيزمين گوٍج‌لو و گيزلي گؤرونتوسونو [شبحيني] مدرنيست آخيم‌لاردا گؤروروک. کوبيزم، دادايزم، فوتوريزم و سوررئاليزم کيمي آخيملار رومانتيزمين آدي گلنده بويون‌لاري‌نين داليني قاشيسالار دا، اونلارين اينقيلابچي دويغوسالليغيندا گوج‌لو رومانتيکا گؤروروک».
یازار سوندا آذربایجان رومانتیک شاعیرلرینی ده اونوتمور، محمد حسین شهریارا تام بیر بؤلوم آییریر، حسین جاوید حاققیندا گله‌جکده ده گئنیش دانیشاجاغینا سؤز وئریر، و محمد هادینی ده قیساجا ائله بو بؤلومده آنالیز ائدیر.
آلتینجی بؤلوم: گله‌نک، کلم دولماسی و گوج قورولوش‌لاری
آلتینجی بؤلومده “گله‌نک” و ”گوج” سؤز قونوسودور. «گله‌نک‌سيز ادبييات اولا بيلر، يوخسا يوخ؟ اولا بيلمزسه بس بو آوانگارد اثرلر و مؤوجود گله‌نک‌لره ديره‌نن ياراديجي‌لارين آلينيازيسي نئجه اولور؟ باشقا سؤزله، آوانگاديزم هاردان گلير؟» بو سوال‌لارا یازار غریبه بیر يانيت وئریر: «گله‌نک باجاسيندان باخاندا بونلاري گؤروروک: باکي، يونگوللوکدن گؤيه ميللَنميش چرپلنگه [بادبادکه] اوخشايير، تبريز ايسه آغيرليقدان پاليچيغا اوتورموش گمييه».
ساده جومله‌لرله باشلانمیش بو بؤلوم گئتدیکجه غلیظ‌‌له‌شیر: «اینجه‌صنعت جزئي حيس‌لردن يارانميش اويناقجيل دويغولاردان اولوشورسا، اونون روحو مطلق‌لرين تک‌آنلاملي و آميرانه دانيشيق طرزي ايله باريشا بيلمز. ايندي صنعت پارچالانميش «من”لردن دانيشير، مطلقين کوٍرسوسونده اوتورا‌ن‌لار ايسه دَيه‌نک گوجونه عئيني‌لشديريلميش “کيم”ليک‌لردن. بئلهليکله توققوشما باش وئرير. بو توققوشما “ياساق‌لار” مئيدانيندا باش وئرير. هئچ کيمين هر يئرده هر سؤزو دئمه‌يه حاققي چاتمير. کيمسه آغزينا گله‌ني، کئفي چکني دئيه بيلمز. بو ياساقليق سيياست و سئکس بؤلگه‌سينه گليب چاتديقدا داها دا غليظ‌له‌شير. ميشئل فوکونون سؤزويله دئسک، سانکي “دانيشيق” شفاف و خاصييت‌سيز بير چئوره دئييل؛ جنسي مسئله‌لرين ترک سيلاح اولوندوغو، يا دا سيياستين باريش و توخاقليق تاپديغی چئوره. دانيشيق ائله بير ساحه‌دير کي، اورادا هم سيياست, هم ده سئکس سئچکين اوسلوبدا اؤزلري‌نين بعضي ان دهشتلي اؤزه‌لليک‌لريندن فايدالانيرلار. دانيشيق، بوش يئره چاليشير اؤزونو اؤنم‌سيز گؤسترسين. چونکي دانيشيغا قويولان قاداغالار اونون‌لا گوج آراسيندا هانسي ايلگي‌لرين اولدوغونو آچيقجا گؤسته‌رير».
یازارین گلدییی سونوجا گؤره،عیماددالدین نسیمی بو چارپیشمانین قوربانی اولور. «شعر سبیاسته یئنیلیر».
یئددینجی بؤلوم: شهریارین نیسگیلی، نوستالگییانین تحلیلی
بو بؤلومده شهریار یارادیجیلیغینا یئپ‌یئنی بیر آچیدان باخیلیر. دئیه بیله‌ریک حتتا فارسجادا بوللوجا یازیلمیش مقاله‌لر و کیتاب‌لاردا دا اونون اثرلرینه بو آچیدان دیققت یئتیرن اولمامیشدیر:
«اينديكي زاماندا اؤزوٍنو مومييالانميش آدام سانان شاعير، سانکي مزاردان قالخميش اؤلوٍدور. اوُزون سوٍره خلوته چکيلديکدن سوْنرا يازيلميش «موميالانميش آدام» شعري، شهريارين احوالروحيهسينده باش وئره‌ن درين دييشيك‌ليكدن خبر وئرير: مومييالانميش آدام چوخورا دوٍشموش گؤزلرييله سوْيوق و سايماز چؤهره‌لر آراسيندا يوْل گئدير. آنجاق ايلكين خاطيرهلرييله خاريجي گئرچليك آراسيندا هئچ بير ياخينليق قالماديغي اوٍچون اوْ، سرگردان حالدا يوْلونو آزير… مومييالانميش آدام، اؤز مزارينا قاييتمازدان اؤنجه، نه قده‌ر چاليشسا دا بو يئني دوٍنياني قاورايا بيلمير… سوْندا، اوْنون چاشقينليغي دوٍنيانين وفاسيزليغي و آلچاقليغي باره‌ده فيكيرلره قاريشير. شهريارين اؤز آلين‌يازيسينا لاغ‌لاغالي و غملي باخيشي بوردان باشلانير.»
شهریارین آذربایجان ادبیاتیندا یئری بو بؤلومون مقدمه‌سینده بللی اولور. یازارا گؤره، «شهريارين شعري ائستئتيکادان قيراقدا اولان ائلئمئنت‌لردن گوج آلديغينا گؤره ايندي آرتيق باياغي گؤرونور. منجه شاعير بونو بيله‌رکدن ائتدي. شاعير، اؤز زامانيندا گؤزه‌لليک دونياسيندان ادراک و اخلاق دونياسينا دؤنمک‌له، ديليميزي عمومي عرصه‌لره داشيماق ايسته‌دي. بو باخيمدان او، اؤز صنعتي‌نين گؤزه‌لليييني قوربان وئره‌رک، قوربان وئريلميش ديلي اؤلومدن قورتاردي… منجه شهريار اولماسايدي، ديليميزين آلينيازيسي اينديکيندن داها فرقلي، داها آجیناجاق‌لی اولاجاقدي».
سکيزینجی بؤلوم: آتلار،تانکلار و سالخیم سؤیود
بو بؤلومده ناظیم حئکمتین “سالخیم سویود” شعری‌نین اوخونوشو ایله باش‌باشا قالیریق. یازارا گؤره،«ناظيم حئکمتين “سالخيم سؤيود” شعري مضمون و فورما باخيميندان ماراق‌ليدير. ناظيم بو شعرده ذهني‌نين تجريد داخماسيندان باشيني چيخارير، يارالي بير آتلينين يئره قاپانماسي سيماسيندا اونون آلين‌يازي‌سيني گؤزدن کئچيرير. آمما شعرين ماراق‌لي اولماسي‌نين نده‌ني ناظيمين باخيش نؤقطه‌سينده‌دير. چونکي شعرين سونوندا بللي اولور شعري ناظيم سؤيله‌مير، آتيندان يئره يووارلانميش آتلي سؤيله‌يير. بونو آنلاديقدا شعرين بوراخديغي ائستئتيک لذذت داها دا آرتير، بيز شاعيردن داها آرتيق يارالي آتلي ايله ياخينليق دويوروق. بو قده‌ر بنزه‌رليکدن اينساني قورخو بورويور: سانکي او ييخيلان آتلي بيزيک».
یازار اولده شعری گؤیه قالدیریر، سونرا اؤزو دئمیشکن اونون “ضعیف داماری”نا قیییق سانجیر: «بو شعرين ان بؤيوک گؤزه‌للييي (بلکه ده ان بؤيوک چيرکينلييي) بودور: هر شئي گؤزه‌ل گؤرونور، آتلينين يئره قاپانماسي دا بيزده بير آز نيسگيل،بير آز دا ائستئتيک ذؤوق اويادير. بوردا دايمي خسته‌ليک ماهييتي قازانميش “کئچميش”ين پئرسپئکتيوي قاپانمير…. شعرده چوٍروک خاطيره‌لر اولماسا دا، کئچميشه آليشقانليق بيزي اثرين يورغونلوغونا، يوموشاقليغينا قايناديب قاريشديرير. بونون اؤزو “قايناق و باشلانغيج” اؤزلميندن گلير».
دوققوزونجو بؤلوم: شعر، قادین شاعیر و فئمینیزم
بو ماراقلی بؤلومده یازاریمیز بیر فئمئنیست کیمی چیخیش ائدیر: «قادین‌لار سایجا توپلومون یاریسی اولاراق؛ اونون قیراغیندا یاشاییر، سایینا اویغون شکیلده گوج قورولوش‌لاریندان پای گؤتورمورلر». یوخ! بونا دا قانع اولمور، قادین‌لار سسی ایله داها ماراقلی دانیشیر: «کیشیلر بلی! بیز [قادین‌لار] گوج آختاریریق! ندن آختارمایاق کی؟ گوجون گؤبه‌یینی سیزین آدینیزا کسمه‌ییبلر کی!»
«بير چوخ ميللت‌لر کيمي، بيزيم تاريخيميز ده کيشي‌لرين اويلاغي‌دير» جومله‌سی ایله باشلانان بو بؤلومده قادین مسئله‌سی کسکین بیر دیل‌له و قارامسار بیر لحن‌له اله آلینیر: «بيليريک قادين… توپلومداکي آپاريجي ايشلک‌لري [فونکسيالاري] يئرينه يئتيرمير؛ ائوده مطبخ کونجونه سيخناشديريلير». بو یئنی بیر فئنومئن دئییل، تاريخه جنسييت گؤزويله باخاندا بوتون دؤنم‌لرده بونو آيدين گؤروروک:«قادين، کيشي‌لرين گؤزونده طبيعتين سيمگه‌سينه چئوريلير. اينسان، طبيعتي جايناغينا آلير، کيشي ايسه قاديني. بونون اوزون کئچميشي وار. قادين، نئجه دئيه‌رلر، اؤزونون دوغال کيم‌لييي ايله تاريخين يئتيرمه‌سيدير؛ قادين وارليغينا گؤز يومولموش کيشي‌لرين تاريخي». بو دمیر دایره‌نی سیندیرماغا یازار بیر یول گؤسترمه‌سه ده، کیچیک ایشاره‌لردن یان کئچمیر: «قادين، آنجاق کيشي قوللوغوندا دايانميش اينديکي قورولوش‌لاري داغيتماقلا، بيليم، اينجه‌صنعت، و دوشونجه آلان‌لاريندا سسيني اوجالتماقلا، بو چيخيلمازليغي پوزا بيلر». البتته یازار اؤزو ده بو چیخیش یولوندان راضی دئییل، «بو گؤستريش، اخلاقي اؤيودلر کيمي آلينير و معجز شبسترلي اونو مندن داها ياخشي سؤيله‌يير: “قازانچاني يوز اللي دفعه سويا باسماقدان‌سا” پئشه اؤيرنمک گرهک‌دير. بئله آن‌لاردا سورغو اؤز ايشيني گؤرور: “سن قلم آلسان اله کيم طبخ ائده‌ر شورباني قيز/ کيم تيکر ييرتيق ياماغي، دولدورار قلياني قيز؟”» بؤلوم آندرئی برئتونون بو سؤزو ایله سون بولور: «کيشي دوشونجه‌سي سيخينتي و عذابدان باشقا هانسي تؤحفه‌ني اويغارليغيميزا ارمغان ائتميشدير. اؤنده‌رلييي قادين‌لارا تاپشيرمانين واختي گليب چاتميشدير».
بوردا شعره گرک‌لی و اؤنملی مؤوضوع، یعنی “من” ده آچیقلانیر: «من دئیهنده نهیی نظرده توتورام: لیریک شعرده هم تانیش، هم ده آنلاشیلماز بیر من سسله‌نیر. یاخینلاشینجا اوزاقلاشان بیر من… شاعیر اؤز شعرینی اؤزو سسلندیرمیر». آما نه یازیق کی بو سس هله بیزیم توپلومون قادین‌لاری‌نین بوغازیندان اوجالماییب، باشقا یئرلردن دویولور. ائله بوندان سونرادیر کی یازاریمیز قادین‌لاریمیزدان گیلئیلنمه‌یه باشلاییر: «قادین سسی‌نین توپلو شکیلده اوجالدیغینی هله‌لیک آیدینجا ائشیده بیلمیریک». آمما کیشی‌لریمیز سئوینمه‌سین‌لر قادین‌لارین سسسیزلیییندن! چونکو: «کیشیلی‌ـ قادینلی آذربایجان شعرینده “من” قیتلیغی وار»!منجه آذربایجان شعری حاققیندا ان یئرلی و گرک‌لی تنقیدلرین باشیندا دورور بو “من” قیتلیغی.
یازار بیر فئمئنیست کیمی چیخیش ائتدیسه ده، سونوجدا کیشی اولدوغونو وورغولاماق ایسته‌دی: «قادین‌لار… تاریخدن سیلینمه اوچورومونون قیراغیندا یورویه‌رک یاشاییرلار… بو کیشییه گرک‌لی‌دیر. کیشی هئچ‌واخت بو تاریخی یئنیلگییه سون قویمایاجاق. من بیر کیشی اولاراق بونو یاخشی بیلیرم».
اونونجو بؤلوم: شعر و دوشونجه:
هولدئرلین، والئری، افلاتون، هایدگئر
بو بؤلومده، شعرله دوشونجهنین ایلگیسیندن، بعضن ده ایلگی‌سیزلیییندن سؤز گئدیر. شعردن زهلهسی گئدن افلاتون دا دانیشیر، شعره وورغون هایدگئر ده. شاعیرلری ده ائشیدیریک: «بو هولدئرلین‌ـ‌نین سؤزودور: شاعیر ایلک اؤنجه بیلهرکدن اؤزونو سؤزجوکلرین قئیدیندن و اونلارین عادی آلیشدیغیمیز و داها ایشله‌ک ایستیفاده‌لردن آزاد ائدیر»، فیلسوف‌لاری دا: «هایدگئر دوشونرلر و شاعیرلری دیلین اصیل قوروقچولاری آدلاندیریر: اینسان دیلین یوردوندا ساکیندیر. دوشونرلر و شاعیرلر بو یوردون قوروقچولاریدیرلار. بو قووروقچولارین ایلکین وظیفه‌سی ایسه وارلیغین افشا اولونما دیله‌یینی سون منزله چاتدیرماقدیر».
هاچان فلسفه‌نین آدی چکیلیر موره‌ککب، چتین و سارسیلماز دوشونجه هئیکلی قاباغیمییزدا دورور، شعرین آدی چکیلنده ایسه خیال، کؤیرک دویغولار و یوموشاق اینسان وارلیغی آنیلیر. آمما هایدگئر بئله خام تصووورو آلت‌اوست ائدیر. یازارین دئییشی ایله دئسک «هايدگئر… شعره گؤزله‌نيلمز درجهده اؤنم وئرير. فلسفه‌دن، بيليمدن داها يوخاريلاردا اَيلشديرير. اونون نظرينجه، شعر، وارليغين تَملدن آدلانديريلماسي و هر نهيين اؤزه‌ييدير. شعرين باشلاديغي نسنه‌لري، ديل داها سونرا ايره‌لي سورور. شعر هر بير ايشاره و هر سسدن اؤنجه، اينسان اوغلونون دونيادا ياشامينين تَمل دوزه‌نليييدير. منزل بولماق، ساکين اولماق، هميشه‌ليک اؤيره‌نمک، و وارليغين سيررينه وارماقدير. شعر هر نه‌يي اونون ايلکين قايناغينا قايتارير. سانکي بيرينجي کز گؤرونورلر. شعر، نسنهلرله دونيانين آراسينداکي اوچورومو آرادان قالديرماقدير. يئر کوره‌سي وطنه چئوريلمه‌يينجه، شعرين و هر بير بديعي اثرين سيرري آچيلمير. بديعي اثرين يارانيش بئشييي ساييلان يئر، ائوه چئوريلمه‌لي‌دير؛ وطنه دؤنمه‌لي‌دير. مصيبتيميز بودور: ائويميز، وطنيميز يوخدور، شعرين بيزيم بيرجه وطنيميز اولدوغونو اونودوروق».
هایدگئرین باخیش بوجاغیندان شعره باخمازدان اؤنجه یازار، آلمان شاعیر هؤلدئرلین و فرانسیز شاعیر والئری‌نین شعره باخیشینی قیساجا آچیقلاییر، سونرا شعرین بؤیوک دوشمنی افلاتونا توخونور: «افلاتون يونانين اوتوپيياسيندا شاعيرلره لاييقلي يئر آييرمير. شعر جاوانلارين اخلاقيني پوزوب، روح دوشکونلويو گتيره بيلر. افلاتونون دونيا گؤروشونده کسکين مسئله اونون ايدئيا [مُثُل] آنلاييشيدير. بو آنلاييشا گؤره، بيزيم گؤرونن و دويولان دونياميز، غيب عالمينين دَييشمز وارليق‌لاري‌نين کؤلگه‌سيدير، يامسيلاماسي‌دير. شعره گلديکده، ايکي قات تقليدله قارشيلاشيريق. گؤرونن دونيا غيب دونياسيني يامسيلايير، شعر ده گؤرونن دونياني. بئلهليکله شعر کؤلگه‌نين کؤلگه‌سيدير. شعرين بئله بير “وهم”ـه سؤيکندييي اوچون، دوشونجه ايله ايلگيسي يوخدور. او، عاغيلدان داها آلچاقلاردا دايانان خيالا سؤيکه‌نير».
اون بیرینجی بؤلوم: نیچه‌دن هئچه
نيچه‌دن گئنیش بحث اولونان بو بؤلومده آجی ایله لذذتی بیر یئرده دویوروق. نیچه‌نین ایشاره ائتدییی “نیهیلیزم” و ژان پل سارترین “ایضطیراب” مسئله‌سی بیزی داریخدیرسا دا کیتابین طنزی بو بولومده اؤز زیروه‌سینه چاتیر. طنزه بولاشمیش ساده جومله‌لرله “ائگزیستانسیالیزم” مکتبی بئله آچیقلانیر: «سارتر، فرانسا موقاويمت حرکاتي‌نين باشچي‌لاريندان ايدي. بونا گؤره، “اورهک بولانديريجي، آللاهسيز و چوروک” بير دونيادا ياشاماغيميزي آيدينلاشديرماقدا اؤزونو حاقلي بيليردي… ايييرمينجي يوز ايللييين 50ـ‌جي ايل‌لرينده ائله بير يئني‌يئتمه ضيالي تاپيلمازدي کي، وارليغين عبث اولدوغونو وورغولاماسين. بيز هر حالدا سئچمه‌يه محکوموق. آياق‌يولونا گيرديکده، قادين شکلي و يا کيشي شکلي آسيلميش قاپي‌نين بيريني سئچمه‌لييک. گئري قاييدا بيلمه‌ريک، يوخسا سانجيدان اؤله‌ر‌يک. سارترين فلسفه‌سينين بوتون آنلامي بوندادير. سونلوقدا، بيزيم نه اولدوغوموزدان باشيميز چيخماز، جورابيميزين آغيني، يوخسا قاراسيني گئيه‌جه‌ييميز حاقدا بيله، آيدين قرارا گله بيلمه‌ريک.»
یازار ائگزیستانسیالیزمین باشقا پئیغمبری اولان آلبر کامونو دا یاددان چیخارتمیر. هردن «گؤروردون آلبر کامو مريدلري ايله آوتوبوسون آرخا اوتوراجاق‌لاريندا اوتوروب، «سيزيف» ميفي اوزه‌رينده دانيشيرلار. اؤيره‌نجي‌لر اؤنجه گومان ائديرديلر بو سيزيف دئييلن نسنه، جنسي سايريليق‌دير [خستهليکدير]. آمما سونرا داشلاري يوخوشا آپارماغا محکوم اولموش بيريسي کيمي تانيديقدا اونو، گونده تانريدان مين دؤنه اؤلوم ايسته‌ديلر. البته اگر بئيين‌لرده آرپا بويدا قاناجاق اولسايدي، آنلايارديلار کي، کامونون “اؤزگه” کيمي قوپ‌قورو کيتابي‌نين سطيرلري آلتيندا اينجه بير شعر ياتير، گئرچک اينسان سئوگيسي. کيتاب‌لاري‌نين بعضي‌سيني قوراشديرما اوسلوبو ايله يارادان جناب پائولو کوئيلونون سؤيله‌دييينه گؤره، کامو بير گون سيرتيق بير مخبرين اليندن ياخاسيني قورتارا بيلمه‌ييب بو سورغونو ائشيتمه‌لي اولدو: توپلوم باره‌سينده بير کيتاب يازماغي سيزدن ايسته‌سه‌لر، قبول ائده‌رسينيز،يوخسا بويون قاچيرارسينيز؟ کامو جاوابيندا دئدي:البته کي، قبول ائده‌رم. بو کيتاب يوز صحيفه‌دن اولوشار، اونون 99 صحيفه‌سي هئچ‌نه يازيلمادان آغ قالار. آنجاق يوزونجو صحيفه‌نين سونوندا يازارام: اينسانين تکجه گؤره‌وي سئومک‌دير.»
اون ایکینجی بؤلوم: عاغیلا قارشی چایخانا عوصیانی؛
فوتوریزمدن سوررئالیزمه
“شعر وارلیغین ائوی‌دیر” کیتابی‌نین 12ـجی بؤلومونون باشلانغیجیندا دئییلیر: «اون دوققوزونجو… يؤزايللييين ايکينجی ياريسيندا بشري عاغلين اوزه‌رينده قورولموش دوٍنيوی دؤولتين گتيردييي رفاه، گئنيش ايختيراع‌لار سونجوندا باش وئرميش صنايع دئوريمی، و توپلومدا ياييلميش نيسبی امن‌آمانليق عاغيلدان چيييرينمه‌يه ال‌وئريشلی شرايط يارتميشدير. البته فيکير ساحه‌سينده نيچه‌نی اونوتماق اولماز. بونون اوچون دئمک اولار بير چوخ عوصيانچی ادبیـ بديعی مکتب‌لرين تمل‌داشي 1900ـ‌دن 1914ـ‌دک قويولدو. او دا هاردا، چايخانالاردا».
21ـجی یوزایللییین باشلانماسی ایله آذربایجاندا باش وئره‌ن “شعر انقلابینی” آچیقلاماق اوچون یازارين ديققتي بو بؤلومده 20ـ یوزایللییین باشلانغیجینداکی شعر انقلابینا چكيلير، فوتوریزم، دادایزم، و سوررئالیزم کیمی مکتب‌لري گؤزدن كئچيرير. آمما ندن‌سه «رومانتیزمین دوشمنی اولان بو آخیم‌لاردا رومانتيک روح» گؤرور. «بونلارين هاميسيندا رومانتيزمين گوج‌لو چالاري وار. آوروپانين آوانگارد آخيم‌لاري، آلمان ائکسپرئسيونيزمي کيمي ان آلچاق کؤنولوسوندن توتموش، ايتاليان و روس فوتوريزمي کيمي اَن چيلغين روحلوسوناجان، قاتي رومانتيک بويالارينا بولاشميشديلار… سؤيله‌نيلن آخيم‌لارين بعضيسي‌نين کوبيزم کيمي آشيري فورماليزمي ده بو ادّعاني باطيل ائده بيلمز. کوبيزمين رومانتيزمه قارشي اولدوغونو و اونا تپکي کيمي يارانديغي سؤيلهنيلير. بو دوغرودور. آمما کوبيزم آوانگارد آخيملار تاريخينده عاغيل آني‌دير؛ سرسم عاغيل، اوچوروم اوزرينده آشيريم حالدا قالميش عاغيل».
اون اوچونجو بؤلوم: قورولوشچولوق:
سن یازینی یازمیرسان، یازی سنی یازیر
چوخ سئودیییمیز بو بؤلومده، دونیا ادبیاتیندا چوخ ائتکیسی اولان “قورولوشچولوق” [ساختارگرایی] آخیمیندان‌دیر سؤز. یازار، اؤنجه “اثر”ین آنالیز یول‌لارینی آچیقلاییر، سونرا ایسه فرانسادا یارانمیش بو آخیمی آچیقلاییر: «بو مکتبین قوروجولارینا گؤره… هر بیر توپلومو اونون تاریخینی ایزله‌مکله دئییل؛ چئشیدلی بؤلوملرین بیربیرلریله ایلگیسینی آراشدیرماق‌لا تانیماق اولار».
بؤلومده یازار قورولوشچولوق [ساختارگرایی] مکتبینه داها گئینش بوجاقدان ایشیق سالیر: «قورولوشچولوق نظرييه‌سي ايره‌لي سورولمه‌ميشدن اؤنجه، ادبي اثرين آناليزينده بير چوخ عاميل‌لره يئر وئريليردي: اثرين تاريخي زمينه‌سي، يازيچينين نييتي، و اثره عايد تاريخي‌ـ ايجتيماعي دوروم. دئمک اولار اثرين اؤزو اونودولور، تکجه اونون ياراديجيسي باره‌ده دانيشيليردي. آمما قورولوشچولوق بونلارين هاميسينا، اؤزه‌لليک‌له اثرين يارانما تاريخينه و يازيچييا گؤز يومور، تکجه اثرين اؤزونو ديققت مرکزينده ساخلايير… بو مکتبين قوروجولارينا گؤره، بير فئنومئنين يالنيز تاريخيني ايزله‌مک‌له اونون نئجه ايشله‌مه‌سيني قاورايا بيلمه‌ريک… اؤرنه‌يين ديلين باشليجا ايشله‌يي اينسان‌لارين قارشيليقلي ايلگي قورماسينا شرايط ياراتماقدير. بو فئنومئنين ماهييتيني تکجه اونون تاريخيني آختارماق‌لا اؤيرنمک اولماز. هابئله، ديل ساحه‌سينده فردي داورانيش‌لارين يارديمي ايله، ديلي تانيماق اولماز. بيز آنجاق ديلي بير بوتؤولوک کيمي نظره آلديقدا بو مقصده يئتيشه بيله‌ريک. دئمک، ديل يا هر هانسي متنين منطيقي قورولوشو اولمالي‌دير».
قورولوشچولارین آتاسی ساییلان فردینان دوسؤسورـون، دیل و دیلچیلیک حاققیندا وئردییی نظریهسی، قورولوشچولارین ایلهام قایناغی اولدوغو اوچون آچیقلانیر: «سؤسورا گؤره، دیل قارشیلیقلی ایلگیده اولان ده‌یرلرله اولوشان فورمال سیستئمدیر. بوردا اوتوماتیک بیر سیستئمین بؤلوملری قارشیلیقلی ایشلهیهرک متشکل و یؤندملی بیر بوتؤولوک یارادیرلار». سوسؤردان سونرا، گئتگئده “دیل” بوتون اینسانی بیلیملرده اساس بیر مؤوضوعا چئوریلدی، بیر چوخ ساحه‌لری ائتکیلندیردی: «اینسان دانیشمیر، دیلین اوزهرینده دوران قورولوشلار اونلاری دانیشدیریر». یازار البته قورولوشچولوغون نؤقصانلارینی دا اونوتمور. نؤقصان‌لارین بیری بودور: «قورولوشچولار ادعا ائديرلر: هانسي دورومدا اولورسا اولسون هر بير نسنهنين کيم‌ليييني، اونون يئرلشدييي قورولوشون عوٍنصوٍرلريیله قوردوغو ايلگي‌لري آراشديرماق‌لا تانيماق اولار. بو منطيقه داياناراق، بيز سون و ابدي قورولوشـا گئديب چاتماغا چاليشماليييق. بو دا اينسان بئنينين فونکسيياسينين سون قورولوشونو تانيماقدان باشقا بير شئي دئييلدير. لئوي استروس دا بونو دئيير. اينسان ياراديجيليغينين باشليجا قورولوش اؤلچولريني تانيماقلا، بئينينين ايشله‌ييني قاوراماق اولار. بونا گؤره ده ايلکين قورولوشچولارين آماجي، سون قورولوشو تانيماق ايدي. قورولوشچولارين مصيبتي بوردان باشلاندي. چونکي سون قورولوشو تانيماقلا، هله ده بديعي اثرين سيرري آچيلمير».
یازار، فرانسیز قورولوشچولاری‌نین فورمایا وورغونلوق‌لارینی دئدیکده، روس فورمالیست‌لرینی اونوتماق اولمور: «اونلارین نظرینجه فورمالار و قورولوشلار ادبی اثرین نه اولدوغونو یارادیرلار. ادبی آراشدیرما ایسه بو فورمالار و قورولوش‌لارین آنالیزیندن باشقا بیر شئی دئییل‌دیر».
اون دؤردونجو بؤلوم: یازیچی‌نین اؤلومو، اوخوجونون دؤنمی
«کلاسيک ادبيياتدا، اوخوجويا يالنيز توٍکه‌ديجي [مصرف‌‌‌‌‌‌‌کننده] کيمي باخيليردي. متن يازيچينين بئينيندن بيرباشا اوخوجونون بئينينه داشينيردي. متنين بيرجه آنلامي واريدي، او دا يازيچينين ذهنييتينده يارانيردي. يازيچي توتاليتئر حؤکومت‌لر کيمي متنه و متنين اساسلانديغي آنلاما حؤکم سوٍروردو. اوخوجو، متنه تابع اولان ساده بير توٍکه‌ديجي ايدي. بونون فلسفي کؤکلري واريدي. ائله بير فلسفي باخيشا داياناراق، اينسان بئيني بئله تانينيردي: عمل و آنلام قايناغي. مطلق گئرچکليک بو ذهنييتدن جوشوردو. ياراديجي ذهنييتينين اؤنمينين کؤکلري آلمان ايدئآليزمينده يئرله‌شير. آلمان ايدئآليزمينده هر بير بديعي اثر ائله بير گوزگودور کي، بيز اوندا ياراديجينين روحونو گؤروروک». بو باخیش نه قده‌ر دوزگون اولا بیلر؟
بیزجه بو بؤلوم کئچن بؤلومون آردی ساییلا بیلر. قورولوشچولوق آخیمیندان ائتکیلنمیش بیر چوخ نظریه‌لر یاراندی، یاییلدی. بو نظریه‌لرین ان اؤنملیسی ده، رولان بارت‌ـدان گلن، “یازیچی‌نین اؤلومو” نظریهسی ایدی: «بارتین البته یازیچیلارلا شخصی دوشمن‌چیلییی یوخ ایدی کی… بارت بونو اوخوجولارین اؤلوک حاقلارینی دیریلتمک اوچون ایره‌لی سورموشدو».
یازارین اؤلوموندن سونرا باخیشلار متنه زیللندی، متنین دیلی و متنین چوخ سسلیلییی کیمی مؤوضوعلار قابارماغا باشلادی: «یازارین اؤلومونه باغلانماق قیرخ‌یاماق کیملییه اوز گتیرمکدیر… بو پولی‌فونونیک‌لیک [چوخ‌سسلیلیک]دیر… چوخ سسلیلیک دئیهنده اون آغیزدان بیر سؤز دئمه‌یی نظرده توتمورام؛ هر آغیزدان بیر سؤز یا بیر آغیزدان اون سؤزو سسلندیرمهیی گؤز اؤنونه آلیرام. اون آغیزدان بیر سؤز دئمک دؤولتین یاراتدیغی یئددی سککیز تلویزیون کاناللارینا بنزه‌ییر».
بو چوخ سسلیلیک مسئله‌سی، بیزیم هم شعرلریمیز، هم ده نثرلریمیزده چوخ آز گؤرونور. بو اوزدن بو مسئله‌نین بیزیم یازارو تنقیدچیلر طرفیندن وورغولانماغی منجه چؤره‌کدن بیله واجیبدیر.
“شعر وارلیغین ائوی‌دیر” کیتابی بیرینجی دفعه آذربایجان دیلینده بیر چوخ گؤزه‌للیک مسئله‌لرینه آیدینلیق و یا یوزوم گتیردیکدن سونرا گلیب “یازارین اؤلومو” بؤلومونه چخیر، بوردا ایسه سون بولور. یازارین بو بؤلومه یازدیغی کیچیک گیریشدن یازی‌نین ایستیقامتی آیدین اولور: «بير يئره توپلانميش ثروتين مرکزيني سوسياليزم داغيتدي، دئموکراتيا ايسه اوستاوست قالانميش قودرتين مرکزيني… بيز مارکسدان بويانا اؤيرنميشيک کي، اينسانين ذهني، يا دا اونون ایقتیصادي/سيياسي/فلسفي “من”ي، تاريخين مرکزي دئييل… آيدينلانما فيلوسوف‌لارينين و هئگلين عکسينه اولاراق، بونو باشا دوشموشوک کي، تاريخين مرکزي يوخدور. تاريخ ائله بير قورولوشدور کي، يانليش ايدئولوگييايا بولاشمیش بيليک اولمايان يئرده، اونون مرکزي چؤکور». دئمک یازارین اؤلومو قاچیلماز بلکه ده واجیبدیر. چونکی محض بو اؤلومون واسیطه‌سی ایله بیز حقیقی آرادلیغا قوووشوروق «بيزيم لوْوغا، اؤز باشينا و طلبکار “من”يميز اؤلدوکده، و يا سؤنوکدوکده ادبييات عالمينده گئرچک دئموکراتيا برپا اولونور. بو منين سؤنوکمه‌سي ايله، هم اوخوجو بيزيم يازديغيميز متندن دولايي اؤز ايچيندهکي آيريآيري منلري دينديره بيلير، هم ده يازيچينين آلت‌بيلينجينده گيزلنميش غريبهغريبه شخصلر دانيشماغا باشلاييرلار. گؤرورسونوز داستايئوسکينين رومان‌لاريندا شخصييتلر هره‌سي بير هاوا وورور، و اونون تاپيشيريق‌لاريندان بويون قاچيريرلار.»
یازار بو بؤلومده بیلدیینی ائله‌ییر، رولان بارتین نظرییه‌سیندن باشلاییر اینتئرنئتده قورتاریر. اوندان سوروشدوق بو بؤلومده نه دئمک ایسته‌ییرسینیز، دئدی: «ایلک اؤنجه یازارین اؤلمه‌سی، اوخوجونون اؤلوک حاق‌لاری‌نین دیریلمه‌سی، سونرا اؤزنه‌نین، یعنی دونیانی تانییان فاعیلین یئنیدن دیرچلمه‌سی، پست‌مدرنیزمین آرخادا قویولماسی. پست‌مدرنیست‌لرین باشلیجا غایه‌سی اؤزنه‌نین اؤلومو ایدی، رولان بارت “یازارین اؤلومو”نو ایره‌لی سوردوکده بونو وورغولاییردی. آمما ایندی اؤزنه‌یه یئنی قاییدیش وار، موللیفی یئنیدن دیریلتمه‌یه. سن دئمه اؤزنه‌ده ایت جانی واریمیش»!