تاریخین یوخا چیخمیش مرکزینده شعر / لیدا احمدی؛ سعادت ایسماعیل‌قیزی

“شعر وارلیغین ائوی‌دیر” کیتابی ندن دانیشیر؟

2006-جي ايلده نشر ائديلميش “شعر وارلیغین ائوی‌دیر”  باشليقلي كيتاب آذربايجان فيكير تاريخينده بير حاديثه‌دير. شعرين (اؤزه‌لليك‌له آذربايجان شعري‌نين) گؤزه‌لليك فلسفه‌سيندن سؤز آچان كيتاب اوچونجو دفعه ايشيق اوزو گؤرموشدور. بيرينجي باسقيدا كتابين حجمي 180 صحيفه ايدي، آمما بو باسقيدا حجم 400 صحيفه‌يه ‌قده‌ر آرتميشدير. اوسته‌ليك بيرينجي باسقيدا گئده‌ن ماتئريال‌لارين دا اوچده ايكي حيصصه‌سي دييشديريلميشدير.

کيتابین نبضینی ایکینجی باسقییا یازیلمیش اؤن‌سؤزده توتماق اولار: «بيليريک دئکارتدان نيچه­‌يه­‌دک بشر اؤزونو “آنلام” و “حقيقت” قايناغي ساندي. ..آمما نيچه بو بوش آنلاييشي داغيتدي،.. بيزي سون  آنلامين اولماديغي و “يوزوم”  مسئله­‌سي ايله قارشيلاشديردي: سون حقیقت ساييلان هر بير جاواب و يا سونوج، باشقا بوجاقدان دَييشيک بيچيمده يوزولا بيلر.»  اون‌دؤرد فصلده یازیلمیش کیتاب بو جومله‌لرین گئنیش ایضاحی‌دیر دئسک یانیلماریق. کیتابین اوز قابیغینا “ایکینجی باسقی” یازیلسا دا، بیرینجی باسقیدان او قده‌ر ‌ده ایز قالماییب. یازار بیرینجی باسقیدا یازدیغی ماتئریال‌لارین چوخونو یا بو باسقیدا حذف ائدیب، یا دا اتک‌یازییا کؤچوروب. مقصد ایسه داها جیددی، داها درین مؤوضوع‌لارا یئر وئرمک ایمیش. بونون اوچون بیر قابیق ایچینده چاپدان چیخمیش بیرینجی و ایکینجی جیلدین هر ایکیسینی یئنیدن اوخوماق گره‌کیر. چونکی بونلار یئنی بیر کیتاب‌دیر.

“شعر وارلیغین ائوی‌دیر” ندن دانیشیر؟ کیتاب اون دؤرد بؤلومدن اولوشور. بؤلوم­لرین هر بیریسی ایسه، شعرین باشینا فیرلانیرکن بیر چوخ فلسفی قونولارا دا توخونور. بوردا توم بؤلوم­‌لرین باشلیق‌لارینی قئید ائدیر، بعضی قونولاری آچیقلاماق ایسته­‌ییریک:

 

بیرینجی بؤلوم: سؤزجوک اولمایان یئرده هئچ نه یوخدور

بیزده شعر نثره اوستون اولماسایدی دئمک اولار “شعر وارلیغین ائوی‌دیر” کیتابی  یازیلمازدی. ایواز طاها شعریمیزین نثره اوستونلویونو آراشدیراراق بو فئنومئنه دیلیمیزین قورونماسی باخیمیندان مثبت باخیر. اونون نظرینجه، گونئیده شعر اولماسایدی دیلیمیز اؤلردی: «گونئيده ديليميزين آلين‌يازيسي هله ده شعرين الينده‌­­دير. نثره گلينجه شعر چوخ يئرلري هامارلاياجاق. آنجاق بئله سايماياق کي، شعر تکجه يئني سؤزجوک قوندارماق‌لا بو گؤره­‌وي اؤز اوزه­‌رينه گؤتوره‌جک. شعر سؤزجوک‌لرين آنلاميني گئنيشلنديرمک­له بو ايشي گؤره‌جک».

آمما تاریخی باخیمدان او بو اوستونلویو گئریلیییمیزین نیشانه‌سی سانیر:  «بيز هله ده شعر دؤنميني ياشاييريق­سا گئريده قالميشيق. من هانسي آنلامدا نثرين يوخلوغونو تاريخي دورغونلوغوموزا باغلاييرام؟ بو سونوجا، سبب کيمي ده باخا بيله‌­ريک: بيزده­کي ايجتيماعي گئري­ليک، آنجاق شعره مئيدان وئرير، نثره يوخ».

 

ایکینجی بؤلوم: شعر، شعارچیلیق و ایدئولوگییا

«ايدئولوگييا اولدوقجا بوروشوق بير قاورام‌‌دير. اخلاق گؤزويله باخاندا ايجتيماعي چاليشقانليغين دورتوسودور, آمما گئنيش بوجاقدان باخاندا فلاکت‌دير ».  یازار بو جومله‌لرله “ایدئولوگییا” کیمی اؤنم‌لی قاوراما نئجه یاناشاجاغینی بلیرلندیریر. و آذربایجان تورکجه‌سینده ایلک دفعه‌اولاراق بو قاورامی حانا آرئنت، کارل پوپئر، رولان بارت، اسلاووی ژیژئک، ژورژ گورویچ کیمی بیلگین‌لر و دوشونرلرین باخیش‌لاریندان ایلهام آلاراق آنالیز ائدیر. آمما بئله سانماق اولماز کی، ایدئولوگییاسیز ایدراک مومکون‌دور. «ايدئولوگيياسيز متن آبسورددور. رولان بارت حتتا متنين خميرينده اونون بير آز اولماسينا متنين دادي‌ـ ‌دوزو کيمي باخير».

بوندان سونرا گلن بؤلموده قویولموش سورولارین جاوبی‌نین بیر قیسمی بوردا وئریلیر. شاعیر توپلومسال عؤهده‌­لیک‌­لره قاتلاشمالی‌دیرمی؟ قاتلاشینجا بو آلاندا اولان قونولارلا نئجه قارشیلاشمالی‌دیر؟ یازار بئله سورغولاری جاوابلارکن، بو قونولاردا بؤیوک ایزی اولان ایدئولوگییانی، اونون نه اولدوغونو، و اینسان­لار یاشاییشیندا بوراخدیغی ائتکی‌لری، دیلین آغزیندا چئینه­‌ییر، تؤکور اوخوجونون بوغازینا: «ایدئولوگییا:

ـ عالم و آدمده ایسته­‌نیلن دئییشیک­لری یاراتماق اوچون اینسانی هوسلندیریر…

ـ ده‌یرلری معین‌لشدیریر و اونلاری گئرچک­لشدیرمک اوچون (داها دوغروسو دیگر اینسان­لارا سیریماق اوچون) بیزی آیاغا قالدیریر…».

بو سؤزلرله ایدئولوگییانی باشینا آلیرسا دا، چوخ آرا وئرمه­‌دن ائله اونو یئره وورور کی، داها دورولماز سانیلیر! :

«…ایدئولوگ­‌لار هر شئیی بیلدیک­لرینی گومان ائدیرلر… ایدئولوگییا کوتله­‌نی قیزیشدیرماق آماجی­لا گئرچک‌لیک‌لری… ساده­‌لشدیریر. …[او] بیر ایجتیماعی گروپون دورومو و منفعتی ایله ایلگی­لی‌دیر… ایدئولوگ کیمسه، دونیانی اولدوغو کیمی دئییل ایسته­‌دییی کیمی گؤرور… ایدئولوگییا تجروبه­‌دن قاچیر، تجروبه­‌نی آلچالدیر… سونوج جهننم‌­دیر… ایدئولوگییا رئاللیغی دوزگون عکس ائتدیره بیلمیر و یالان بیلگییه چئویریر.» توم بونلارین دخلی شعره بودور: «شعر شعارچیلیغا قاپیلاراق ایدئولوگییانین یوکونو چینینده داشیییرسا چورویور. او، متنه سیزیرسا، متنین آنلام قات­لارینی چورودور». بو او دئمک‌دیر کی: «صنعت آراج دئییل، آماج‌دیر. گؤزه‌­للیکدن باشقا هر هانسی بیر دوشونجه­‌ده اولان صنعتکار بیزجه صنعتچی دئییل.» بو ایسه نؤوبتی بؤلومون دارتیشما قونوسودور.

 

اوچونجو بولوم: شعر آراج‌می‌دیر؟ آماج‌می‌دیر؟

شعر وسیله‌دیر، یوخسا هدف؟ شعر لذذت یاراتمالی‌دیر، یوخسا فایدا یئتیرمه‌لی؟ شعر بیزی نه‌يه‌سه‌باغلامالی‌دیر، یوخسا ندن‌سه آزاد ائتمه‌لی؟ بو بؤلوم بوتونلوک‌له بو اؤنملی سورغولارین اوزه‌رینده قورولور. افلاتون و پارناس‌لاردان  توتموش سوسیالیزم گیرچیچیلییه قده‌ر چئشیدلی فیکیر آدام‌لاری و آیری‌آیری ادبی‌ـ بدیعی مکتب‌لرین باخیش‌بوجاغی آنالیز ائدیلیر. بو بؤلومده اخلاق بیلگین‌لری و عرفانی دونیا گؤروشلو عالیم‌لرین ده نظرییه‌لری اونودولمور، سوندا ان دورو شعره یاخین اولان «لیرکا»نین آنلامی گئنیش آنالیز اولونور.

یازارین گلدییی قناعته گؤره، «اؤتن بئش‌­يوز ايلده، بشر تاريخي اوره‌ک­‌له عاغيلين آرديجيل دارتيشماسيندان ايره‌لي‌له­‌ييب. رنسانس باشلايان گوندن، معاريف­چي­‌لر عاغيلي قابارديقدا، رومانتيزم باشلادي دويغو و اوره­‌يين رولونو شيشيرتمه­‌يه…منجه تاريخ بويو “صنعت، صنعت اوچون”قاورامينا، هئچ بير آخيم پارناس­‌لار قده‌ر اؤنم وئرمه­‌ميشدير. پارناس­‌لارين فيکرينجه “ياشاييش” چئشيدلي چتين‌ليک­‌لرله، اينجيک­‌لرله دولودور.  بشرين آلين‌يازي‌سي آيدين دئييل­دير. بيزي اوووندورا بيله­‌سي تکجه بير شئي وار، او دا گؤزه­‌لليک­دير…گؤزه­‌لليکدن باشقا هر هانسي بير دوشونجه­‌ده اولان ياراديجی، بيزجه ياراديجی دئييل».

سوسیالیزم رئالیزمینه گلدیکده ایلک اؤنجه “رئالیزم”ین نه اولدوغونو فلسفه آچیسیندان ایضاح ائدیر، سونرا روس تنقیدچیسی چئرنیشئوسکی‌نین نظرییه‌سی اوزه‌رینده قورولموش “سوسیالیزم رئالیزمی”‌نین چاتیشمازلیق‌لارینا توخونور. یازارین دئدییی اساس گؤتورولورسه، «بو رئاليزمين رئالليق‌لا ايشي يوخدور، بونون آماجي، جوشقونلوق‌لا سيياسي اؤنده‌رلرين وعده وئردييي گله­‌جه­‌يي چاغلاماق، وعد وئريلميش ايتکين آباد اؤلکه­‌ني گئجه گوندوز خالقين گؤزونه سوخماق‌دير…بو مکتبين سانکي، بيچيم‌له ايشي يوخدور، اينجه‌صنعتي اونون مضمونونا داياناراق دَيرلنديرير».

 

دوردونجو بؤلوم: شعر، فایدا، ایلنجه، و گئرچک­لیک؛

هورکهایمئر، آدورنو، یوخسا گادامئر

تئودور آدورنو، ماکس هورکهایمئر و هانس گادامئرین بدیعی باخیش‌لاری‌نین آنالیزینه حصر ائدیلمیش بو بؤلومده اؤنملی بیر سورغو جاوابلانیر: «اينجه­‌صنعت اؤزوندن خاريج بير آماجا يؤنلميرسه، يازيچي قونومسوز قالير. و اگر صنعت، اينسان‌لاري  ايجتيماعي عمله قالديران ايدئولوگييانين اؤرتويو آلتيندا قاليرسا، صنعت سوييه‌­سينه قالخمير. بس يئرده نه قالير؟ يئرده “اَيلنجه” [سرگرمي] قالير!»

سونرا یازار “ایلنجه” و “گولوش” باره‌ده دهشت‌لی یانیت‌لار آتشینه توتور بیزی: «يالانچي توپلومدا، گولوش موتلولوغون گؤوده‌­سينده‌کي خسته‌ليک‌دير. و اونو توپلومون دَيرسيز بوتؤولويونون قارنينا سومورور. بو گوٍلراوزلو آدام­لار، اينسانليغي مضحکه دوْنوندا يامسيلاييرلار. ايلنجه‌­نين سؤز وئردييي قورتولوش، انکارائديجي دوشونجه‌­دن يايينماقدير. اگر دوشونجه­ني تام ازيب، داغيتماق مومکون دئييلسه، آخماقليغين اينکيشافي، ذکانين اينکيشافيندان گئري قالمامالي­‌دير».

یازارین اؤزو دئمیشکن بو بؤلومو ديوانا [کاناپايا] سره‌له­‌نه­‌رک اوخويا بيلمزسينيز. چونکی آدورنون نظرلرینی اوخويارکن آدامين ديلي توتولور، افعي ايلانين نفسي ايله ايفليج اولموش اؤزکوز کيمي اولور. فصلین سون‌لاریندا گادامئرین باخیش‌لاری ایله هر شئیی یوموشالسا دا، حقیقت ایتیب باتیر. چين‌لي‌لرين “دائو دئ جينگ”‌کيتابيندا دئييلير: «سون حقيقتي کيمسه معينلشديره بيلرمي؟ ياخود اساسن سون حقيقت وارمي؟ چوخواخت آيدين اولور، حقيقت غئيرحقيقت‌دير، ياخشي ايسه يامان. چوخدان‌دير کي، بو آجي گئرچکليک خالقي اوسانديرير.»

“شعر وارلیغین ائوی‌دیر” کیتابی‌نین اتک‌یازی‌لاری دا اونودولاسی دئییل. همین بؤلومون اتک‌یازی‌لاری‌نین بیرینده دئییلیر: « منجه هر بير ساحه‌ده سون سؤزو دئمک اولسايدي، يعني حقيقت اؤز اؤرپه‌ييني اوٍزوندن تام آتسايدي اينسانين “اينکيشاف شهوتي”ـنه داها هئچ بير سبب قالمازدي. بوتون شهوت‌لر اؤرتوک‌لرده، چات‌لاردا، ايکي دويمه‌نين بيربيرينه قوووشدوغو يئرلرده يزبانه چکیر. اينسان، حقيقتين ياري‌آنلاشيلمازليغي دوٍرتوسو ايله ايره‌لي شوتويور؛ داها دوغروسونو دئسک، ياري‌چيلپاقليغي دوٍرتوسو ايله».

   

بئشینجی بؤلوم: داغ‌داش رئالیزمی و آیدینلانما ایشیغیندا رومانتیزم

“شعر وارلیغین ائوی‌دیر” کیتابیندا رومانتیزمین یاخشیجا قاورانیلماسی اوچون آوروپاین 18‌ـ‌‌جی یوزایللییینده مئیدانا گلمیش آیدنیلانما [روشنگری] جریانی دقیق اینجه‌له‌نیر. یازارا گؤره، آیدینلانما غربین “حقیقت” یئرینه “گوج” آختارماق ماراغی‌نین داوامی ایدی: «هر بيليک­ “گوج” ايله سونوجلانمالي­دير، گوج ايسه بيليييميزي آرتيرمالي­دير… يالنيز گئرچک­لييين لذذتيني آختاران بيليک، ساراي کنيزيندن باشقا بير شئي دئييل. کنيز نسيل آرتيمينا ياراماز، لذذت يئتيرمه­‌يه يارايار… (البته بوردا بیر کیشی‌نین گیزلی گیزلی بیر خانمیا ایکی باشلی یاناشماسی آدین اولور! کیشی خانیما یاناشیر اوندان گوج آلماقذ اوچون نسیل آرتیمی ـ کیشی خانیما یاناشیر اوندان لذت آلماق اوچون.) يئني دؤنمين باشليجا غايه‌سي، حقيقت آدلانان لذذتي الده ائتمک دئييل، بيليمين گوج بولاغينا وارماقدير». بو یؤنه‌لیش اوره‌ک‌لری‌نین سیزیلتیسی ائتکیسی ایله شعرلرینی یازان رومانتیک‌لری دیکسیندیردی، «“حقيقت”ي بئله­ بير “عملي سونوج” سويه­‌سينه آلچالتماق، رومانتيست‌‌لرين گؤزونده فاجيعه کيمي گؤروندو. اونلارين گؤزويله باخارکن، آيدينلانما، اينسانين باشينا بؤيوک اويون آچميشدي».

بونلارا باخمایاراق، یازار بو ایکی آخیمی بیربیری‌نین داوامیندا گؤرور: «رومانتيزمين اؤزو ده، آيدينلانما ايله برابر، رنسانين سونوجو ايدي… اوسته‌ليک، مدرنيزم رومانتيزمين متنينده باش وئرير، پست‌مدرنيزم ايسه چاغداش اويغارليغين رومانتيزمدن اوزاقلاشماسي  ايله گئرچک­له­‌شير…بيز رومانتيزمين گوٍج‌لو و گيزلي گؤرونتوسونو [شبحيني] مدرنيست آخيم‌لاردا گؤروروک. کوبيزم، دادايزم، فوتوريزم و سوررئاليزم کيمي آخيم‌لار رومانتيزمين آدي گلنده بويون‌لاري‌نين داليني قاشيسالار دا، اونلارين اينقيلابچي دويغوسالليغيندا گوج‌لو رومانتيکا گؤروروک». 

   یازار سوندا آذربایجان رومانتیک شاعیرلرینی ده اونوتمور، محمد حسین شهریارا تام بیر بؤلوم آییریر، حسین جاوید حاققیندا گله‌جکده ده گئنیش دانیشاجاغینا سؤز وئریر، و محمد هادینی ده قیساجا ائله بو بؤلومده‌ آنالیز ائدیر.

 

آلتینجی بؤلوم: گله­‌نک، کلم دولماسی و گوج قورولوش‌­لاری

آلتینجی بؤلومده “گله‌نک” ‌و ‌”گوج” سؤز قونوسودور. «گله‌نک‌سيز ادبييات اولا بيلر، يوخسا يوخ؟ اولا بيلمزسه بس بو آوانگارد اثرلر و مؤوجود گله‌نک‌لره ديره‌نن ياراديجي‌لارين آلين‌يازيسي نئجه اولور؟ باشقا سؤزله، آوانگاديزم هاردان گلير؟» بو سوال‌لارا یازار غریبه بیر يانيت وئریر: «گله‌­نک باجاسيندان باخاندا بونلاري گؤروروک: باکي، يونگوللوکدن گؤيه ميللَنميش چرپلنگه [بادبادکه] اوخشايير، تبريز ايسه آغيرليقدان پاليچيغا اوتورموش گمي­يه».

ساده جومله‌لرله باشلانمیش بو بؤلوم گئتدیکجه غلیظ‌‌له‌شیر: «اینجه‌صنعت جزئي حيس‌لردن يارانميش اويناقجيل دويغولاردان اولوشورسا، اونون روحو مطلق‌لرين تک‌آنلاملي و آميرانه دانيشيق طرزي ايله باريشا بيلمز.  ايندي صنعت پارچالانميش «من”لردن دانيشير، مطلقين کوٍرسوسونده اوتورا‌ن‌لار ايسه دَيه‌نک گوجونه عئيني‌لشديريلميش “کيم”‌ليک‌لردن. بئله‌ليک‌له توققوشما باش وئرير. بو توققوشما “ياساق‌لار” مئيدانيندا باش وئرير. هئچ کيمين هر يئرده هر سؤزو دئمه‌يه حاققي چاتمير. کيمسه آغزينا گله‌ني، کئفي چکني دئيه بيلمز. بو ياساقليق سيياست و سئکس بؤلگه‌سينه گليب چاتديقدا داها دا غليظ‌له‌شير. ميشئل فوکونون سؤزويله دئسک، سانکي “دانيشيق” شفاف و خاصييت‌سيز بير چئوره ‌دئييل؛ جنسي مسئله‌لرين ترک سيلاح اولوندوغو، يا دا سيياستين باريش و توخاقليق تاپديغی چئوره. دانيشيق ائله بير ساحه‌دير کي، اورادا هم سيياست, هم ده سئکس سئچکين اوسلوبدا اؤزلري‌نين بعضي ان دهشتلي اؤزه‌لليک‌لريندن فايدالانيرلار. دانيشيق، بوش يئره چاليشير اؤزونو اؤنم‌سيز گؤسترسين. چونکي دانيشيغا قويولان قاداغالار اونون‌لا گوج آراسيندا هانسي ايلگي‌لرين اولدوغونو آچيقجا گؤسته‌رير».

یازارین گلدییی سونوجا گؤره،‌عیماددالدین نسیمی بو چارپیشمانین قوربانی اولور. «شعر سبیاسته یئنیلیر». 

 

یئددینجی بؤلوم: شهریارین نیسگیلی، نوستالگییانین تحلیلی

بو بؤلومده شهریار یارادیجیلیغینا یئپ‌یئنی بیر آچیدان باخیلیر. دئیه بیله‌ریک حتتا فارسجادا بوللوجا یازیلمیش مقاله‌لر و کیتاب‌لاردا دا اونون اثرلرینه بو آچیدان دیققت یئتیرن اولمامیشدیر:

«اينديكي زاماندا اؤزوٍنو مومييالانميش آدام سانان شاعير، سانکي مزاردان قالخميش اؤلوٍدور. اوُزون سوٍره خلوته چکيلديکدن سوْنرا يازيلميش «موميالانميش آدام» شعري، شهريارين احوال­‌روحيه‏سينده باش وئره‏ن درين دييشيك‌ليكدن خبر وئرير: مومييالانميش آدام چوخورا دوٍشموش گؤزلرييله سوْيوق و سايماز چؤهره‌لر آراسيندا يوْل گئدير. آنجاق ايلكين خاطيره‏لرييله خاريجي گئرچليك آراسيندا هئچ بير ياخينليق قالماديغي اوٍچون اوْ، سرگردان حالدا يوْلونو آزير… مومييالانميش آدام، اؤز مزارينا قاييتمازدان اؤنجه، نه ‌قده‏ر چاليشسا دا بو يئني دوٍنياني قاورايا بيلمير… سوْندا، اوْنون چاشقينليغي دوٍنيانين وفاسيزليغي و آلچاقليغي باره‏ده فيكيرلره قاريشير. شهريارين اؤز آلين‌­يازي­سينا لاغ‌­لاغالي و غملي باخيشي بوردان باشلانير.»

شهریارین آذربایجان ادبیاتیندا یئری بو بؤلومون مقدمه‌سینده بللی اولور. یازارا گؤره، «شهريارين شعري ائستئتيکادان قيراقدا اولان ائلئمئنت‌لردن گوج آلديغينا گؤره ايندي آرتيق باياغي گؤرونور. منجه شاعير بونو بيله‌رکدن ائتدي. شاعير،‌ اؤز زامانيندا گؤزه‌لليک دونياسيندان ادراک و اخلاق دونياسينا دؤنمک‌له، ديليميزي عمومي عرصه‌لره داشيماق ايسته‌دي. بو باخيمدان او، اؤز صنعتي‌نين گؤزه‌لليييني قوربان وئره‌رک، قوربان وئريلميش ديلي اؤلومدن قورتاردي… منجه شهريار اولماسايدي، ديليميزين آلين­يازيسي اينديکيندن داها فرق­لي، داها آجیناجاق‌لی اولاجاقدي».

 

سکيزینجی بؤلوم: آت­لار،تانک­لار و سالخیم سؤیود

بو بؤلومده ناظیم حئکمتین “سالخیم سویود” شعری‌نین اوخونوشو ایله باش‌باشا قالیریق. یازارا گؤره،‌«ناظيم حئکمتين “سالخيم سؤيود” شعري مضمون و فورما باخيميندان ماراق‌لي­دير. ناظيم بو شعرده ذهني­‌نين تجريد داخماسيندان باشيني چيخارير، يارالي بير آتلي­نين يئره قاپانماسي سيماسيندا اونون آلين‌يازي‌سيني گؤزدن کئچيرير. آمما شعرين ماراق‌لي اولماسي‌نين نده‌ني ناظيمين باخيش نؤقطه‌سينده‌دير. چونکي شعرين سونوندا بللي اولور  شعري ناظيم سؤيله‌مير، آتيندان يئره يووارلانميش آتلي سؤيله‌يير. بونو آنلاديقدا شعرين بوراخديغي ائستئتيک لذذت داها دا آرتير، بيز شاعيردن داها آرتيق يارالي آتلي ايله ياخينليق دويوروق. بو قده­‌ر بنزه­‌رليکدن اينساني قورخو بورويور: سانکي او ييخيلان آتلي بيزيک».

یازار اولده شعری گؤیه قالدیریر، سونرا اؤزو دئمیشکن اونون “ضعیف داماری”نا قیییق سانجیر: «بو شعرين ان بؤيوک گؤزه‌للييي (بلکه ده ان بؤيوک چيرکينلييي) ‌بودور: هر شئي گؤزه‌ل گؤرونور، آتلي‌نين يئره قاپانماسي دا بيزده بير آز نيسگيل،‌بير آز ‌دا ائستئتيک ذؤوق اويادير. بوردا دايمي خسته‌ليک ماهييتي قازانميش “کئچميش”ين پئرسپئکتيوي قاپانمير….  شعرده چوٍروک خاطيره‌لر اولماسا دا، کئچميشه آليشقانليق بيزي اثرين يورغونلوغونا، يوموشاقليغينا قايناديب قاريشديرير. بونون اؤزو “قايناق و باشلانغيج” اؤزلميندن گلير».

 

دوققوزونجو بؤلوم: شعر، قادین شاعیر و فئمینیزم

بو ماراقلی بؤلومده  یازاریمیز بیر فئمئنیست کیمی چیخیش ائدیر: «قادین­‌لار سایجا توپلومون یاریسی اولاراق؛ اونون قیراغیندا یاشاییر، سایینا اویغون شکیلده گوج قورولوش­‌لاریندان پای گؤتورمورلر». یوخ! بونا دا قانع اولمور، قادین‌لار سسی ایله داها ماراقلی دانیشیر: «کیشی­لر بلی! بیز [قادین­‌لار] گوج آختاریریق! ندن آختارمایاق کی؟ گوجون گؤبه‌یینی سیزین آدینیزا کسمه­‌ییب­لر کی!»

«بير چوخ ميللت­‌لر کيمي، بيزيم تاريخيميز ده کيشي­‌لرين اويلاغي­‌دير» جومله‌سی ایله باشلانان بو بؤلومده قادین مسئله‌سی کسکین بیر دیل‌له و قارامسار بیر لحن‌له اله آلینیر: «بيليريک قادين… توپلومداکي آپاريجي  ايشلک­‌لري [فونکسيالاري] يئرينه يئتيرمير؛ ائوده مطبخ کونجونه سيخناشديريلير». بو یئنی بیر فئنومئن دئییل، تاريخه جنسييت گؤزويله باخاندا بوتون دؤنم‌لرده بونو آيدين گؤروروک:‌«قادين، کيشي­‌لرين گؤزونده طبيعتين سيمگه­‌سينه چئوريلير. اينسان، طبيعتي جايناغينا آلير، کيشي ايسه قاديني. بونون اوزون کئچميشي وار. قادين، نئجه دئيه‌رلر، اؤزونون دوغال کيم‌لييي ايله تاريخين يئتيرمه­‌سي­دير؛ قادين وارليغينا گؤز يومولموش کيشي‌لرين تاريخي». بو دمیر دایره‌نی سیندیرماغا یازار بیر یول گؤسترمه‌سه ده، کیچیک ایشاره‌لردن یان کئچمیر: «قادين، آنجاق کيشي قوللوغوندا دايانميش اينديکي قورولوش‌لاري داغيتماق­لا، بيليم، اينجه­‌صنعت، و دوشونجه آلان‌لاريندا سسيني اوجالتماق­لا، بو چيخيلمازليغي پوزا بيلر». البتته یازار اؤزو ده بو چیخیش یولوندان راضی دئییل، «بو گؤستريش، اخلاقي اؤيودلر کيمي آلينير و معجز شبسترلي اونو مندن داها ياخشي سؤيله‌يير: “قازانچاني يوز اللي دفعه سويا باسماقدان‌سا” پئشه اؤيرنمک گره­ک‌دير. بئله آن‌لاردا سورغو اؤز ايشيني گؤرور: “سن قلم آلسان اله کيم طبخ ائده‌ر شورباني قيز/ کيم تيکر ييرتيق ياماغي، دولدورار قلياني قيز؟”» بؤلوم آندرئی برئتونون بو سؤزو ایله سون بولور: «کيشي دوشونجه‌سي سيخينتي و عذابدان باشقا هانسي تؤحفه­‌ني­ اويغارليغيميزا ارمغان ائتميشدير. اؤنده­‌رلييي قادين­‌لارا تاپشيرمانين واختي گليب چاتميشدير».

بوردا شعره گرک‌لی و اؤنملی مؤوضوع، یعنی “من” ده آچیقلانیر: «من دئیه‌­نده نه­یی نظرده توتورام: لیریک شعرده هم تانیش، هم ده آنلاشیلماز بیر من سسله­‌نیر. یاخینلاشینجا اوزاقلاشان بیر من… شاعیر اؤز شعرینی اؤزو سسلندیرمیر». آما نه یازیق کی بو سس هله بیزیم توپلومون قادین­‌لاری‌نین بوغازیندان اوجالماییب، باشقا یئرلردن دویولور. ائله بوندان سونرادیر کی یازاریمیز قادین­‌لاریمیزدان گیلئی­لنمه­‌یه باشلاییر: «قادین سسی‌نین توپلو شکیلده اوجالدیغینی هله­‌لیک آیدینجا ائشیده بیلمیریک». آمما کیشی­‌لریمیز سئوینمه­‌سین­‌لر قادین­‌لارین سس­سیزلیییندن! چونکو: «کیشی­لی‌ـ قادین­لی آذربایجان شعرینده “من” قیتلیغی وار»!منجه آذربایجان شعری حاققیندا ان یئرلی و گرک‌لی تنقیدلرین باشیندا دورور بو “من” قیتلیغی.

 یازار بیر فئمئنیست کیمی چیخیش ائتدیسه ده، سونوجدا کیشی اولدوغونو وورغولاماق ایسته­‌دی: «قادین­‌لار… تاریخدن سیلینمه اوچورومونون قیراغیندا یورویه­‌رک یاشاییرلار… بو کیشییه گرک‌لی­‌دیر. کیشی هئچ‌واخت بو تاریخی یئنیلگییه سون قویمایاجاق. من بیر کیشی اولاراق بونو یاخشی بیلیرم».

 

اونونجو بؤلوم: شعر و دوشونجه:

هولدئرلین، والئری، افلاتون، هایدگئر

بو بؤلومده، شعرله دوشونجه­نین ایلگیسیندن، بعضن ده ایلگی‌سیزلیییندن سؤز گئدیر. شعردن زهله­سی گئدن افلاتون دا دانیشیر، شعره وورغون هایدگئر ده. شاعیرلری ده ائشیدیریک: «بو هولدئرلین‌ـ‌نین سؤزودور: شاعیر ایلک اؤنجه بیله­رکدن اؤزونو سؤزجوک­لرین قئیدیندن و اونلارین عادی آلیشدیغیمیز و داها ایشله­‌ک ایستیفاده­‌لردن آزاد ائدیر»، فیلسوف‌لاری دا: «هایدگئر دوشونرلر و شاعیرلری دیلین اصیل قوروقچولاری آدلاندیریر: اینسان دیلین یوردوندا ساکیندیر. دوشونرلر و شاعیرلر بو یوردون قوروقچولاریدیرلار. بو قووروقچولارین ایلکین وظیفه­‌سی ایسه وارلیغین افشا اولونما دیله­‌یینی سون منزله چاتدیرماقدیر».

هاچان فلسفه‌نین آدی چکیلیر موره‌ککب، چتین و سارسیلماز دوشونجه هئیکلی قاباغیمییزدا دورور، شعرین آدی چکیلنده ایسه خیال، کؤیرک دویغولار و یوموشاق اینسان وارلیغی آنیلیر. آمما هایدگئر بئله خام تصووورو آلت‌اوست ائدیر. یازارین دئییشی ایله دئسک «هايدگئر… شعره گؤزله­‌نيلمز درجه­ده اؤنم وئرير. فلسفه­‌دن، بيليمدن داها يوخاري­لاردا اَيلشديرير. اونون نظرينجه، شعر، وارليغين تَملدن آدلانديريلماسي و هر نه­يين اؤزه­‌يي­دير. شعرين باشلاديغي نسنه‌لري، ديل داها سونرا ايره­‌لي سورور. شعر هر بير ايشاره و هر سسدن اؤنجه، اينسان اوغلونون دونيادا ياشامي­نين تَمل دوزه­‌نلييي­دير. منزل بولماق، ساکين اولماق، هميشه­‌ليک اؤيره­‌نمک، و وارليغين سيررينه وارماق­دير. شعر هر نه­‌يي اونون ايلکين قايناغينا قايتارير. سانکي بيرينجي کز گؤرونورلر. شعر، نسنه­لرله دونيانين آراسينداکي اوچورومو آرادان قالديرماق­دير. يئر کوره­‌سي وطنه چئوريلمه­‌يينجه، شعرين و هر بير بديعي اثرين سيرري آچيلمير. بديعي اثرين يارانيش بئشييي ساييلان يئر، ائوه چئوريلمه­‌لي­‌دير؛ وطنه دؤنمه­‌لي­‌دير. مصيبتيميز بودور: ائويميز، وطنيميز يوخ­دور، شعرين بيزيم بيرجه وطنيميز اولدوغونو اونودوروق».

هایدگئرین باخیش بوجاغیندان شعره باخمازدان اؤنجه یازار، آلمان شاعیر هؤلدئرلین و فرانسیز شاعیر والئری‌نین شعره باخیشینی قیساجا آچیقلاییر، سونرا شعرین بؤیوک دوشمنی افلاتونا توخونور: «افلاتون يونانين اوتوپيياسيندا  شاعيرلره لاييق­لي يئر آييرمير. شعر جاوان­لارين اخلاقيني پوزوب، روح دوشکون­لويو گتيره بيلر. افلاتونون دونيا گؤروشونده کسکين مسئله اونون ايدئيا [مُثُل] آنلاييشي­دير. بو آنلاييشا گؤره، بيزيم گؤرونن و دويولان دونياميز، غيب عالمي­نين دَييشمز وارليق‌لاري‌نين کؤلگه­‌سي­دير، يامسيلاماسي­‌دير. شعره گلديکده، ايکي قات تقليدله قارشيلاشيريق.  گؤرونن دونيا غيب دونياسيني يامسيلايير، شعر ده گؤرونن دونياني. بئله­‌ليک­له شعر کؤلگه­‌نين کؤلگه­‌سي­دير. شعرين بئله بير “وهم”ـه سؤيکندييي اوچون، دوشونجه ايله ايلگيسي يوخدور. او، عاغيلدان داها آلچاق­لاردا دايانان خيالا سؤيکه‌نير».

  

اون بیرینجی بؤلوم: نیچه‌­دن هئچه

نيچه­‌دن گئنیش بحث اولونان بو بؤلومده آجی ایله لذذتی بیر یئرده دویوروق. نیچه‌نین ایشاره ائتدییی “نیهیلیزم” و ژان پل سارترین “ایضطیراب” مسئله‌سی بیزی داریخدیرسا دا کیتابین طنزی بو بولومده اؤز زیروه‌سینه چاتیر. طنزه بولاشمیش ساده جومله‌لرله “ائگزیستانسیالیزم” مکتبی بئله آچیقلانیر: «سارتر، فرانسا موقاويمت حرکاتي‌نين باشچي­‌لاريندان ايدي. بونا گؤره، “اوره­ک بولانديريجي، آللاهسيز و چوروک” بير دونيادا ياشاماغيميزي آيدينلاشديرماقدا اؤزونو حاقلي بيليردي… ايييرمينجي يوز ايللييين 50ـ‌جي ايل­‌لرينده ائله بير يئني‌يئتمه ضيالي تاپيلمازدي کي، وارليغين عبث اولدوغونو وورغولاماسين. بيز هر حالدا سئچمه­‌يه محکوموق. آياق­‌يولونا گيرديکده، قادين شکلي و يا کيشي شکلي آسيلميش قاپي‌نين بيريني سئچمه‌­لييک. گئري قاييدا بيلمه‌­ريک، يوخسا سانجيدان اؤله­‌ر‌يک. سارترين فلسفه‌­سي­نين بوتون آنلامي بوندادير. سونلوقدا، بيزيم نه اولدوغوموزدان باشيميز چيخماز، جورابيميزين آغيني، يوخسا قاراسيني گئيه­‌جه­‌ييميز حاقدا بيله، آيدين قرارا گله بيلمه­‌ريک.­»

یازار ائگزیستانسیالیزمین باشقا پئیغمبری اولان آلبر کامونو دا یاددان چیخارتمیر. هردن «گؤروردون آلبر کامو مريدلري ايله آوتوبوسون آرخا اوتوراجاق‌لاريندا اوتوروب، «سيزيف» ميفي اوزه‌­رينده دانيشيرلار. اؤيره‌­نجي­‌لر اؤنجه گومان ائديرديلر بو سيزيف دئييلن نسنه، جنسي سايري­ليق‌دير [خسته­‌ليک­دير]. آمما سونرا داش­لاري يوخوشا آپارماغا محکوم اولموش بيريسي کيمي تانيديقدا اونو، گونده تانريدان مين دؤنه اؤلوم ايسته‌­ديلر. البته اگر بئيين‌لرده آرپا بويدا قاناجاق اولسايدي، آنلايارديلار کي، کامونون “اؤزگه” کيمي قوپ‌قورو کيتابي‌نين سطيرلري آلتيندا اينجه بير شعر ياتير، گئرچک اينسان سئوگيسي. کيتاب‌لاري‌نين بعضي‌سيني قوراشديرما اوسلوبو ايله يارادان جناب پائولو کوئيلونون سؤيله‌دييينه گؤره، کامو بير گون سيرتيق بير مخبرين اليندن ياخاسيني قورتارا بيلمه‌ييب بو سورغونو ائشيتمه‌لي اولدو: توپلوم باره‌سينده بير کيتاب يازماغي سيزدن ايسته‌سه‌لر، قبول ائده‌رسينيز،‌يوخسا بويون قاچيرارسينيز؟ کامو جاوابيندا دئدي:‌البته کي، قبول ائده‌رم. بو کيتاب يوز صحيفه‌دن اولوشار، ‌اونون 99 صحيفه‌سي هئچ‌نه يازيلمادان آغ قالار. آنجاق يوزونجو صحيفه‌نين سونوندا يازارام: اينسانين تکجه گؤره‌وي سئومک‌دير.»

 

اون ایکینجی بؤلوم: عاغیلا قارشی چایخانا عوصیانی؛

فوتوریزم­دن سوررئالیزمه

“شعر وارلیغین ائوی‌دیر” کیتابی‌نین 12ـ‌‌جی بؤلومونون باشلانغیجیندا دئییلیر: «اون دوققوزونجو… يؤزايللييين ايکينجی ياريسيندا بشري عاغلين اوزه‌رينده قورولموش دوٍنيوی دؤولتين گتيردييي رفاه، گئنيش ايختيراع‌­لار سونجوندا باش وئرميش صنايع دئوريمی، و توپلومدا ياييلميش نيسبی امن‌آمانليق عاغيلدان چيييرينمه‌يه ال‌وئريشلی شرايط يارتميشدير. البته فيکير ساحه‌سينده نيچه‌نی اونوتماق اولماز. بونون اوچون دئمک اولار بير چوخ عوصيانچی ادبی‌‌ـ بديعی مکتب­‌لرين تمل‌داشي 1900ـ‌دن 1914­ـ‌دک قويولدو. او دا هاردا، چايخانالاردا».

21ـ‌جی یوزایللییین باشلانماسی ایله آذربایجاندا باش وئره‌ن “شعر انقلابینی” آچیقلاماق اوچون یازارين ديققتي بو بؤلومده 20ـ یوزایللییین باشلانغیجینداکی شعر انقلابینا چكيلير، فوتوریزم، دادایزم، و سوررئالیزم کیمی مکتب‌لري گؤزدن كئچيرير. آمما ندن‌سه «رومانتیزمین دوشمنی اولان بو آخیم‌لاردا رومانتيک روح» گؤرور.  «بونلارين هاميسيندا رومانتيزمين گوج‌لو چالاري وار. آوروپانين آوانگارد آخيم‌لاري، آلمان ائکسپرئسيونيزمي کيمي ان آلچاق کؤنولوسوندن توتموش، ايتاليان و روس فوتوريزمي کيمي اَن چيلغين روحلوسوناجان، قاتي رومانتيک بويالارينا بولاشميشديلار… سؤيله‌­نيلن آخيم­‌لارين بعضيسي‌نين کوبيزم کيمي آشيري فورماليزمي ده بو ادّعاني باطيل ائده بيلمز. کوبيزمين رومانتيزمه قارشي اولدوغونو و اونا تپکي کيمي يارانديغي سؤيله­نيلير. بو دوغرودور. آمما کوبيزم آوانگارد آخيم­لار تاريخينده عاغيل آني‌دير؛ سرسم عاغيل، اوچوروم اوزرينده آشيريم حالدا قالميش عاغيل».

 

اون اوچونجو بؤلوم: قورولوشچولوق:

سن یازینی یازمیرسان، یازی سنی یازیر

چوخ سئودیییمیز بو بؤلومده، دونیا ادبیاتیندا چوخ ائتکی­سی اولان “قورولوشچولوق” [ساختارگرایی] آخیمیندان‌دیر سؤز. یازار، اؤنجه “اثر”ین آنالیز یول‌لارینی آچیقلاییر، سونرا ایسه فرانسادا یارانمیش بو آخیمی آچیقلاییر: «بو مکتبین قوروجولارینا گؤره… هر بیر توپلومو اونون تاریخینی ایزله‌مک­له دئییل؛ چئشیدلی بؤلوم­لرین بیربیرلریله ایلگیسینی آراشدیرماق‌لا تانیماق اولار».

بؤلومده یازار قورولوشچولوق [ساختارگرایی] مکتبینه داها گئینش بوجاقدان ایشیق سالیر: «قورولوشچولوق نظرييه‌سي ايره‌لي سورولمه‌ميشدن اؤنجه، ادبي اثرين آناليزينده بير چوخ عاميل‌لره يئر وئريليردي: اثرين تاريخي زمينه‌سي، يازيچي‌نين نييتي، و اثره عايد تاريخي‌ـ ايجتيماعي دوروم. دئمک اولار اثرين اؤزو اونودولور، تکجه اونون ياراديجيسي باره‌ده دانيشيليردي. آمما قورولوشچولوق بونلارين هاميسينا، اؤزه‌لليک‌له اثرين يارانما تاريخينه و يازيچييا گؤز يومور، تکجه اثرين اؤزونو ديققت مرکزينده ساخلايير… بو مکتبين قوروجولارينا گؤره، بير فئنومئنين يالنيز تاريخيني ايزله‌مک‌له اونون نئجه ايشله‌مه‌سيني قاورايا بيلمه‌ريک… اؤرنه‌يين ديلين باشليجا ايشله‌يي اينسان‌لارين قارشيليقلي ايلگي قورماسينا شرايط ياراتماقدير. بو فئنومئنين ماهييتيني تکجه اونون تاريخيني آختارماق‌لا اؤيرنمک اولماز. هابئله، ديل ساحه‌سينده فردي داورانيش‌لارين يارديمي ايله، ديلي تانيماق اولماز. بيز آنجاق ديلي بير بوتؤولوک کيمي نظره آلديقدا بو مقصده يئتيشه بيله‌ريک. دئمک، ديل يا هر هانسي متنين منطيقي قورولوشو اولمالي‌دير».

قورولوشچولارین آتاسی ساییلان فردینان دوسؤسورـون، دیل و دیلچیلیک حاققیندا وئردییی نظریه‌­سی، قورولوشچولارین ایلهام قایناغی اولدوغو اوچون آچیقلانیر: «سؤسورا گؤره، دیل قارشیلیقلی ایلگی­ده اولان ده‌یرلرله اولوشان فورمال سیستئم­دیر. بوردا اوتوماتیک بیر سیستئمین بؤلوم­لری قارشیلیقلی ایشله­­یه­رک متشکل و یؤندم­لی بیر بوتؤولوک یارادیرلار». سوسؤردان سونرا، گئت­گئده “دیل” بوتون اینسانی  بیلیم­لرده اساس بیر مؤوضوعا چئوریلدی، بیر چوخ ساحه‌لری ائتکی­لندیردی: «اینسان دانیشمیر، دیلین اوزه­رینده دوران قورولوش­لار اونلاری دانیشدیریر».  یازار البته قورولوشچولوغون نؤقصان­لارینی دا اونوتمور. نؤقصان‌لارین بیری بودور: «قورولوشچولار ادعا ائديرلر: هانسي دورومدا  اولورسا اولسون هر بير نسنه­نين کيم‌ليييني، اونون يئرلشدييي قورولوشون عوٍنصوٍرلريیله قوردوغو ايلگي­‌لري آراشديرماق‌لا تانيماق اولار. بو منطيقه داياناراق، بيز سون و ابدي قورولوشـا گئديب چاتماغا  چاليشماليييق. بو دا اينسان بئنينين فونکسيياسي­نين سون قورولوشونو تانيماقدان باشقا بير شئي دئييلدير. لئوي استروس دا بونو دئيير. اينسان ياراديجيليغي­نين باشليجا قورولوش اؤلچولريني تانيماقلا، بئيني­نين ايشله‌ييني قاوراماق اولار. بونا گؤره ده ايلکين قورولوشچولارين آماجي، سون قورولوشو تانيماق ايدي. قورولوشچولارين مصيبتي بوردان باشلاندي. چونکي سون قورولوشو تانيماقلا، هله ده بديعي اثرين سيرري آچيلمير».

یازار، فرانسیز قورولوشچولاری‌نین فورمایا وورغونلوق‌لارینی دئدیکده، روس فورمالیست­‌لرینی اونوتماق اولمور: «اونلارین نظرینجه فورمالار و قورولوش­لار ادبی اثرین نه اولدوغونو یارادیرلار. ادبی آراشدیرما ایسه بو فورمالار و قورولوش­‌لارین آنالیزیندن باشقا بیر شئی دئییل‌دیر».

 

اون دؤردونجو بؤلوم: یازیچی‌نین اؤلومو، اوخوجونون دؤنمی

«کلاسيک ادبيياتدا، اوخوجويا يالنيز توٍکه­‌ديجي [مصرف‌‌‌‌‌‌‌کننده] کيمي باخيليردي. متن يازيچي­نين بئينيندن بيرباشا اوخوجونون بئينينه داشينيردي. متنين بيرجه آنلامي واريدي، او دا يازيچي­نين ذهنييتينده يارانيردي. يازيچي توتاليتئر حؤکومت­‌لر کيمي متنه و متنين اساسلانديغي آنلاما حؤکم سوٍروردو. اوخوجو، متنه تابع اولان ساده بير توٍکه‌ديجي ايدي. بونون فلسفي کؤک­لري واريدي. ائله بير فلسفي باخيشا داياناراق، اينسان بئيني بئله تانينيردي: عمل و آنلام قايناغي. مطلق گئرچک­ليک بو ذهنييتدن جوشوردو. ياراديجي ذهنييتي­نين اؤنمي­نين کؤک­لري آلمان ايدئآليزمينده يئرله‌­شير. آلمان ايدئآليزمينده هر بير بديعي اثر ائله بير گوزگودور کي، بيز اوندا ياراديجي­نين روحونو گؤروروک». بو باخیش نه قده‌ر دوزگون اولا بیلر؟

بیزجه بو بؤلوم کئچن بؤلومون آردی ساییلا بیلر. قورولوشچولوق آخیمیندان ائتکیلنمیش بیر چوخ نظریه‌­لر یاراندی، یاییلدی. بو نظریه­‌لرین ان اؤنملی­سی ده، رولان بارت‌ـدان گلن، “یازیچی‌نین اؤلومو” نظریه­سی ایدی: «بارتین البته یازیچی­لارلا شخصی دوشمن‌چیلییی یوخ ایدی کی… بارت بونو اوخوجولارین اؤلوک حاق­لارینی دیریلتمک اوچون ایره‌لی سورموشدو».

یازارین اؤلوموندن سونرا باخیش­لار متنه زیللندی، متنین دیلی و متنین چوخ سسلی­لییی کیمی مؤوضوع­لار قابارماغا باشلادی: «یازارین اؤلومونه باغلانماق قیرخ‌یاماق کیملییه اوز گتیرمکدیر… بو پولی‌فونونیک‌لیک [چوخ‌سسلی­لیک]دیر… چوخ سسلی­لیک دئیه­نده اون آغیزدان بیر سؤز دئمه‌یی نظرده توتمورام؛ هر آغیزدان بیر سؤز یا بیر آغیزدان اون سؤزو سسلندیرمه­یی گؤز اؤنونه آلیرام. اون آغیزدان بیر سؤز دئمک دؤولتین یاراتدیغی یئددی سککیز تلویزیون کانال­لارینا بنزه‌ییر».

بو چوخ سسلیلیک مسئله‌­سی، بیزیم هم شعرلریمیز، هم ده نثرلریمیزده چوخ آز گؤرونور. بو اوزدن بو مسئله‌نین بیزیم یازارو تنقیدچی­لر طرفیندن وورغولانماغی منجه چؤره‌­کدن بیله واجیبدیر.

“شعر وارلیغین ائوی‌دیر” کیتابی بیرینجی دفعه آذربایجان دیلینده بیر چوخ گؤزه‌للیک مسئله‌لرینه آیدینلیق و یا یوزوم گتیردیکدن سونرا گلیب “یازارین اؤلومو” بؤلومونه چخیر، بوردا ایسه سون بولور. یازارین بو بؤلومه یازدیغی کیچیک گیریشدن یازی‌نین ایستیقامتی آیدین اولور: «بير يئره توپلانميش ثروتين مرکزيني سوسياليزم داغيتدي، دئموکراتيا ايسه اوست­اوست قالانميش قودرتين مرکزيني… بيز مارکسدان بويانا اؤيرنميشيک کي، اينسانين ذهني، يا دا اونون ایقتیصادي/سيياسي/فلسفي “من”ي، تاريخين مرکزي دئييل… آيدينلانما فيلوسوف‌­لاري­نين و هئگلين عکسينه اولاراق، بونو باشا دوشموشوک کي، تاريخين مرکزي يوخدور. تاريخ ائله بير قورولوش­دور کي، يانليش ايدئولوگييايا بولاشمیش بيليک اولمايان يئرده، اونون مرکزي چؤکور». دئمک یازارین اؤلومو قاچیلماز بلکه ده واجیب‌دیر. چونکی محض بو اؤلومون واسیطه‌سی ایله بیز حقیقی آرادلیغا قوووشوروق «بيزيم لوْوغا، اؤز باشينا و طلبکار “من”يميز اؤلدوکده، و يا سؤنوکدوکده ادبييات عالمينده گئرچک دئموکراتيا برپا اولونور. بو منين سؤنوکمه‌سي ايله، هم اوخوجو بيزيم يازديغيميز متندن دولايي اؤز ايچينده­کي آيري­آيري من­لري دينديره بيلير، هم ده يازيچي‌نين آلت‌بيلينجينده گيزلنميش غريبه­غريبه شخص­لر دانيشماغا باشلاييرلار. گؤرورسونوز داستايئوسکي­نين رومان­‌لاريندا شخصييت­لر هره‌سي بير هاوا وورور، و اونون تاپيشيريق‌لاريندان بويون قاچيريرلار.»

یازار بو بؤلومده بیلدیینی ائله‌ییر، رولان بارتین نظرییه‌سیندن باشلاییر اینتئرنئتده قورتاریر. اوندان سوروشدوق بو بؤلومده نه دئمک ایسته‌ییرسینیز، دئدی: «ایلک اؤنجه یازارین اؤلمه‌سی، اوخوجونون اؤلوک حاق‌لاری‌نین دیریلمه‌سی، سونرا اؤزنه‌نین، یعنی دونیانی تانییان فاعیلین یئنی‌دن دیرچلمه‌سی، پست‌مدرنیزمین آرخادا قویولماسی. پست‌مدرنیست‌لرین باشلیجا غایه‌سی اؤزنه‌نین اؤلومو ایدی، رولان بارت “یازارین اؤلومو”نو ایره‌لی سوردوکده بونو وورغولاییردی. آمما ایندی اؤزنه‌یه یئنی قاییدیش وار، موللیفی یئنیدن دیریلتمه‌یه. سن دئمه اؤزنه‌ده ایت جانی واریمیش»!