اؤلمزليک، انساني  قيسا يوْلچولوغوندا باغرينا باسير.

بیرینجیسی، کیتاب‌لاریمین بیریندن آلینمیش بو یازی، سانال اورتامین ساده‌لیک‌سئوه‌رلییی و دؤزومسوزلویونه اویغون گلمه‌یه بیلر. هابئله یازی‌نین فلسفه روحلو اولدوغونو گؤز اؤنونه آلاراق قاوراییشی چتین گؤرونه بیلر. ایکینجیسی، مدنیت باخانلیغی‌نین کیتاب‌لارا تحمیل ائتدییی یازیم قلاووزو (آلینما سؤزجوک‌لرین اولدوغو کیمی یازیلماسی) منیم  یازی اوسلوبوملا اویوشمور. 

1. نسنه‌نين باغرینا باسیلماسان شعر دوْغولماز

 ژاپوْن شاعري‌نين ائوي يانير، دوْستونا بير هايكو يوْللايير:

ائويم ياندي

لئچك‌لري تؤكوٍلن

چيچك‌لر نه راحاتدي.

بو مصراع‌لاري اوْخوموش رئجينالد بلايت، «هايکولاردا بيز اوشاقليغيميزلا راستلاشيريق» دئييب. بونونلا راضيلاشميرام. هايکودا نه سالديرقانليق [پرخاشگري] وار، نه ده اوشاق‌ياناليق، عؤمره برابر بيتکين‌ليک وار. ژاپوْنلو‌لار، بير نئچه ‌هايكو يازماق بير انسان عؤمرونه ده‌ير، دئييرلر. هايكو آنسيٌز دوْغولور، يازيلمير، بيتکين وارليق کيمي دوْغولور. هئچ بير ژاپوْن شاعري سوْنرادان هايكونون اوٍزه‌رينده أل گزديرمير. هايكو نئجه دوْغولورسا ائله‌جه ‌ده قالمالي‌دير. بلكه ‌ده هايكودان باشقا هئچ بير شعر ژانري اوْخوجودان بونجا دويارلي‌ليق اوممور. اوْخوجو، شاعرين اوْنا باغيشلاديغي عنتيق داشي جلالامالي‌دير. بو ده‌ير‌لي داش‌ـ‌‌قاش جلالانديقجا شاعر اوره‌یی‌نين عكس‌صداسي داها آيدين ائشيديلير. اوستاد «باكيوْ»نون بئله تاپشيريغي وار: «شام آغاجيندان شام آغاجي اوْلماغي، بامبوكدان بامبوك اوْلماغي اؤيرن. اؤز سسيني آياقلاييب كئچمه‌سن، گئرچه‌يي قاورايا بيلمزسن. نسنه‌نين ايچينه گير، اوْنون ماهيتيني آچ، اوْنو حس ائله؛ يالنيز بو زامان شعر دوْغولور.»

2. هايکو سسين قايناغيني قورودور

شعر، آنلامي آشيريم حالدا ساخلايير[1]. بو يالنيز بير آرزی‌دير، هئچ­واخت چين اوْلمايان يوخودور. شعر بونا چاليشا دا سؤزجوٍک‌‌لرين دئيينگن منلييي يئنه ‌ده بيزي آنلام بوغاناغينا سالير. غريبه‌دير، بو يوخو، يعني آنلامين آشيريم ساخلانماسي، داها چوخ هايکو’دا چين اوْلور. هايکو بو اؤزه‌للييي ذئن‌’دن[2] آلير. رولان بارت دئيير: «ذئن ايچه‌ريميزده آرديجيل ياييلان ديلين سسيني دايانديرماق ايسته‌يير. بو سس يوخودا دا ياخاميزدان أل چکمير. (اوْلا بيلسين ذئنين ايزله‌ييجي‌لريني محض بونا گؤره ياتماغا قويمورلار.) بو سوْنسوز دئيينگن‌لييي سوسدورماق گره‌‌کير.» پارناس‌لارين اوُغورسوز قالميش چاليشمالاري‌نين عهده‌سيندن هايکو گلير. او، دليجه تکرارلانان سسي باتيرير، قايناغيني قورودور. هایکولاردا های‌کوی یوخ‌دور.

3. سسسيزليكده لپه‌لرين مارچيلتيسي

روْلان بارت’ـا گؤره[3]، هايکو آنلاشيقلي اوْلدوغو حالدا نه‌سه آنلاتماق ايسته‌مير. بو ايکي اؤزه‌لليک بيزه اوْنون ائوينده دينجلمک امکاني قازانديرير. بئله‌جه، هايکولاردا بير نوع “يوْخلوق”دان  سؤز آچماق اوْلار. گئرچک‌اوٍستو تينين [روحون] غيبه‌ چکيلمه‌سي، ائو يييه‌سي‌نين يوْخا چيخماسی. بو غياب بيزي آزغينليغا اوغرادير، ائوين قاپي‌لاريني سينديريب ايچه‌ري کئچمه‌يه ماراقلانديرير. يازيق‌لار اوْلسون، بو آج‌گؤز‌لوٍک يئرسيزدير، ايچه‌ري بوْ‌م‌بوْشدور. دانيشيغيميزدا أن يايغين عمل کيمي تانينميش يوْزوم، اوْلاناقسيز اوْلوب:‌

دوپ‌‌دورو بولاق!        

 آياغيمين اوٍستوٍندن قاچدي         

بالاجا يئنگج [خرچنگ]!

سؤزجوٍک‌‌لره دوٍشموش دپرم [زلزله] معناني ييرتيب داغيدير، اوْنو دوْلدورولماز بوْشلوغا، خلاءيه سوٍروک‌له‌يير. بو نقطه‌ده باشوْ ايله نسيمي بيربيرينه قوْووشور. هم ميستيک [عرفاني] شعر، هم ده هايکو خلاء آنلاييشي کؤلگه‌سينده نسنه‌لرين آغيرليغيني يئره قوْيورلار. اونلارين قارا چکيسيني روحون چيينيندن گؤتوٍرور، روحا يوٍنگول هاوادا تنفس يوْلاغي باغيشلاييرلار. ميستيک شعر فنا دوٍشوٍنجه‌سيندن دوْلايي خلاءيه چاتير. باخماياراق کي، هايکو بونو بيرباشا ائدير. بوْشلوغون اوْتاييندا نه‌سه آختارمير، بيرباشا اوْنون اؤزوٍنه جومور. بوديزمين [بودا ديني‌نين] اؤزه‌يي بودور. ژيژئک’ـه گؤره، بوديزم «هر اوْلومولو [مثبت] خيرين دوزاقدان باشقا نه‌سه اوْلماديغينا اينانير، بيرجه دوٍزگون خئيري “خلاء”‌ده گؤروٍر».

بو آيريما [تفاوته] گؤز يومورساق، هم ميستيک شعر، هم ده هايکو قارالتي‌ديرلار، ايلغيم‌ديرلار. ياخينلاشديقجا اوزاقلاشيرلار. «ايلک گؤروٍنوشده اوْخوناقلي اوْلدوقلاري اوٍچوٍن، ياخين، لذّتلي، تانيش، اينجه، شاعرانه، و ايسيديجي اؤيوٍدلرين مکمل اوْيون‌لاري ايله اويوشان أثر کيمي منيمسه‌ييريک بونلاري.» آمما بونلار خوش خيال‌دير، يانليش گومان. هايکو آنلامسالليغي آسيلي ساخلايير، ميستيک شعر ايسه سانکي آنلاشيلماز آنلامي داشيييرميش کيمي يوْزوم اؤرتوٍيونه بوٍرونور. بونلارين هر ايکيسينده من داغيلير، يالنيز ده‌يرلي داش‌قاش‌لارين پاريلتيسي اؤنونده ايشيلدايان توْزلار قالير، هئچ بير مرکزي اوْلمايان، بيربيرينه سؤيکه‌نه‌رک اوزانيب گئدن معلق توْزلار. بو توْزلار ألبته ميستيک شعرده اولوـ‌گئرچک‌لييين يانسيماسي‌دير. بو ايکي اؤزه‌لليک (“من“ين داغيليشي، “بوشلوق“ آنلاييشي)، هايکونو ميسيتيک شعره جالايير:

 أسکي قوْبوُ[4]  

سويا آتيلدي قورباغا     

سسسيزليكده لپه‌لرين مارچيلتيسي.

4. نه ذئن دانيشماق ايسته‌يير، نه عرفان

هايکو ذئنين أدبي قوْلودورسا، ميستيک شعر عرفانين[5] دانيشان ديلي‌ديرــ ضديت‌لي دانيشيق. نه ذئن دانيشماق ايسته‌يير، نه ده عرفان. بيرينجيسي سؤزلري سوسدورماغا چاليشير، ايکينجيسي ايسه «حالين شرح و بيانه سيغماديغي»ني وورغولايير. گؤروٍنور عرفان صنعت‌له يالنيز قارشي‌قارشييا دايانمير، اوْنونلا أل‌بير ده اوْلور. بو أل‌بيرليکدن ايکي دنيا قوْووشاغيندا، رئال‌لا ايدئال آراسيندا آسيلي قالميش انسان دوْغولور. جهان اوْندا سيغارکن جهانا سيغمايان وارليق.

5. نسنه‌لرين آخاريني دييشمک اوْلارمی؟

عرفان، ايتکين اؤلکه‌لر سوْراغيندا بو ياشامدان اوْ دنيايا قوْيوب قاچماغي گئرچکلشديرمک ايسته‌يير، اينجه‌صنعت ايسه ايتکين اؤلکه‌ني بوردا جانلانديرماق. بو آيريم، ياشامين صنعت گؤلوٍنه آتديغي داشين دالغاسي‌دير. بو آيريم مَدرَس‌‌له پاريسين فرقلي باخيشيندان کؤک آلير، باشوْ ايله مارينئتتي‌نين، فضل‌الله نعيمي ايله نيکوْلاس ماکياوئللي‌نين. چئستئرتونون سؤزوٍ دوْغرودور: «بودا ايزله‌ييجي‌لري غريبه احتراص‌لي باخيش‌لا ايچه‌ري زيلله‌نيرلر، مسيح ايزله‌ييجي‌لري ايسه غريبه احتراص‌لا ديشا‌ري دوْنوخورلار». بودا’نين دوْغوسو دنيايا اويغونلاشير، عيسا’نين ايسه باتيسي دنياني دييشديرير. بورا ميستيک شعرله چاغداش صنعتين يوْل‌لار آيريجي‌دير.

عرفان، ماديّتين شوبهه‌لي گئرچکلييي ايله گؤزـ گؤزه دايانماقدان چکينمک‌دير. صنعت ايسه وارليغين دؤزوٍلمز يونگوٍنلويو ايچينده جيزگي چکيب باغيمسيز بؤلگه ياراتماق‌دير. بو بؤلگه، ناسوتي وارليقدان آيريلاراق اؤزوٍنه اويغون ياسالار قوْندارير. بئله ده دئمک اوْلار: صنعت بو دنياني ايتکين اؤلکه گؤرکمينده بزه‌يير. هئربئرت مارکوزه’‌يه[6] گؤره، توپلومسال قورولوش ايکي‌يؤنلو فئنومئن‌دير. بير ياندان انسانلاشما سوٍره‌جي‌نين ايلکين قوشولودور؛ اوْ بيري ياندان ايسه همين قورولوش گليشيب قابارديقجا، “ياراديجي فرديت” سؤنوٍکه بيلر؛ فردي چئويک‌ليک، فردي اؤزگورلوک دميرلشميش هؤرگوٍلر آراسيندا دوستاق اولا بيلر؛ انسان اوْتوروشموش [مُستقرّ] گله‌نک‌لر، عادت‌لر، نوْرمالار و أخلاقي ايلکه‌لرين باسقيسي آلتيندا بوْغولا بيلر. بئله بير اوْرتامدا صنعتين اؤزه‌يي، اوْتوروشموش گئرچکلييين تک‌سسلي‌ليييني دارماداغين ائتمه‌ گوٍجوٍنو داشييير. اورتايا آتيليب  اوْنو قوْرويان کس‌لرين تک‌سسلي‌ليييني پوْزماق گوجونو.

مارکوزه دئميشکن انسان‌لارين اؤزگوٍرلويونه بيرجه قوْشول [شرط] وار: توپلومسال هؤرگوٍ داغيلمالي‌دير. بونو صنعتين اؤزه‌­رک­‌ليک [مختارليق] اؤزه‌للييينه باغلاماق يئرسيز اوْلمازدي. «صنعتده دنيانين باشقا گؤرکمده اوْلابيله‌جه‌ييني گؤسترمه باجاريغي وار. صنعت بو اينانجي، بو اومودو چاغلايا بيلير کي، نسنه‌لرين آخاريني دييشمک اوْلار». عرفان دئيير: ائي انسان سن ملکوت قوشوسان چکيل بوردان گئت؛ صنعت دئيير بوردا قال، بوراني دييشديريب ايدئال دنيانين گؤرکمينه سال!

6. “فنا” دوٍشوٍنجه‌سي، “بوشلوق [خلاء]” چئوره‌سي

 ایندیکی دورومدان اوٍز چئويرديکده عرفان صنعت‌له بيرله‌شير. بو کوٍسکونلوکده اوْنلارين سؤزبيرلييي يوْخ‌سا، اوْرتاق اؤزه‌لليک‌لري چوخ. عرفان ذوقدن، الهامدان قايناقلانير. شعر ده همين گيزلين داغارجيقدان باش قالديرديقدا سو چوخورو تاپير. هر شئي آيدين‌دير، شعرله عرفان تام اوُزلاشير. نئجه­ کی، اونلارين هر ايکيسيني قاوراماغين يولو دا آنجاق شهوددان کئچير. هم شاعرين، هم ده عارفين اوٍره‌يينه سیزماق گره‌کير. ويليام جئيمز’ه William Jamse گؤره، «عارفين اوٍره‌يينده وورنوخان مسئله دوٍشوٍنجه دئييل، مجرد دويغودور. اوْلومسوز، سلبي حالت‌دير. اوْنو باشقاسي‌نين کؤنلوٍنه سیزديرماق اوْلماز. اوْنو سيناييب، اؤيرنمک ايسته‌ين کيمسه، عارف اوْلمالي‌دير». سئوگي ده بئله‌دير.

ميستيک صنعتين اينديکي دوروما قارشي داورانيشيندا اوسانديريجي چکينگن‌ليک وار. بیر یئرده [7] دئميشم: سياستين عرفان اوٍزه‌رينده قوُرولاجاغي آبسورددور. سياست ياشاييش اوُغروندا مبارزه آپارماق، گوٍجون عيني‌لشديريجي هوسينه ديره‌نمک مِتدلاري‏‏دير، عرفان ايسه بو ديره‌نيشدن كؤنوٍللو اوْلاراق چكينمك. عرفان “فنا“ دوٍشوٍنجه‌سي‌نين بينؤوره‌سي اوٍزه‌رينده ديکه‌لير. عارف اوٍچوٍن باشقالارينا محتاج اوْلماماق، دنيا لذّت‏‌لريندن چکينه‌­ر‌ک نفس ايستك‌لريني بوْغماقدان داها ياخشي موُتلولوق يوْخ‌دور. سياستچي توْپلومون موتلولوغونو آنجاق ثروت و قدرت توْپلاما يوْل­لاريني آختارماقدا گؤروٍر. عرفانا وورولموش اوٍره‏ك، سياست آلانيندا چليمسيز وارليغا چئوريلير[8]. روح‌دورولوغو روح‌دورغونلوغونا چئوريلير.

7. أبديت زامانا محتاج دير

عرفان فنا اوٍزه‌رينده قورولوبسا، اوْنونلا باغلي صنعت‌ده بوشلوغا سؤيکه‌نير. أشيالاشماقدان‌ پاي گؤتوٍرمه‌ين بوشلوق [خلاء]، ياراديليشين انتظاميندا اوُلوـ‌وارليغين کؤلگه‌سي‌دير. بوشلوق أبديتين بوردا حاضر بولونماسي، اوٍستون اوْلماسي‌نين گؤستريجيسي‌دير. عرفان يؤنوٍم‌لو صنعت، مادي‌نسنه‌لرين کئچيجي، آغير، فاني اؤزه‌لليييني قاباردير. سيد حسين نصرين آغزي ايله دانيشيرام: نسنه‌لر بوٍتوٍن‌لوک‌له اويدورما [موهوم] اوْلغولارا چئوريليرسه، داها باشلانيش اوٍچوٍن هانسي‌سا موضوع بولونماياجاق. بونونلا دا باره‌سينده دانيشيلاجاق صنعت ده قالماياجاق. چاره يوْلو بئله دوٍشوٍنمک‌دير: کاينات بوٍتوٍن گئنيشلييي ايله، هم نسنه‌لرين يانسيمالي [انعکاسي] وجودونون اويدورما يؤنوٍدور، هم ده عادی ذهن‌لردن داها يوٍکسک‌ليک‌لرده دايانان اولوـ‌وارليغين آيدين بلگه‌سي. بيرينجي يؤن خلاءله اوٍست‌اوٍسته دوٍشور، ايکينجي يؤن ايسه اينجه‌صنعت أثرينده ايشله‌نن ماده، بيچيم، بوْيا و باشقا آيرينتي‌لاري [جزئياتي] وورغولايير.

بو ايکي يؤنوٍن قاريشيغي‌نين آيدين اؤرنه‌يي استيليزه بيچيم‌لردير.[9] تاپيناق‌لاردا [معبدلرده] فضالارا باخين، کاشي‌لره، ياريم‌دايره‌ تاوان‌لارا، اسليمي[10] ناخيش‌لارا باخين! شاشيرديجي نقطه‌لرده بيربيرلريله کسيشن دايره‌لر و گئنيش بوْشلوغون چئوره‌سينده يووارلانان جيزگي‌لر بيزه “درين دوٍشوٍنمه”[11] لذتيني باغيشلايير. بونلار دينجلديجي أبديتين سرينليييني جانيميزدا أسديرير، پان‌تئيست[12] بوٍتؤولويه قايناديب قاريشيدير. بوٍتوٍن مرکزيت‌لري، آيري‌سئچکي‌ليک‌لري اوچوراراق، شاعري «حق منم!» سؤيله‌مه‌يه قالديرير. «ائله بير يئر کي، اوْلومسوز [منفي] بوْشلوق و اوْلوملو [مثبت] بيچيم، هر ايکيسي باشليجا روْل اوْيناييرلار. اسليمي اوٍسلوب گره‌ک ايشين اوٍره‌يينه دامسين، مبهم‌لييي قيراغا آتاراق اوْنو ايلاهي نورون قارشيسيندا ايشيقلانديرسين. اسليمي اوسلوبون يارديمي ايله خلاء صنعتين بوٍتوٍن يؤن‌لريني دوْلاشدي، نسنه‌لرين چيينيندن نَفَس‌کسن آغيرليغي گؤتوٍردو. تينه [روحا] چيچکلنمه فرصتي باغيشلادي. خلاء ائله بير باجادير کي، اوْنون يوْلو ايله ايلاهي حضور مادي آخيما قاريشير، نظمه قوْووشور.» أبديت اؤزوٍنو زامانليليقدا گؤسته‌رير. «أبديت زامانا محتاج‌دير»[13]. اؤلمزليک، فاني انساني عالمده‌کي قيسا يوْلچولوغوندا باغرينا باسير.

ياشام اؤله بيلرمي؟

واراولوشون آغيرليغي چيينيميزدن گؤتوٍرولور. دينجه‌ليريک، آمما صنعت دينجلمير. عرفان آغاجي‌نين کؤلگه‌سينده روحوموز درين کؤکس اؤتوٍروٍرسه، صنعت تهلکه‌ده قالير. چوٍنکو ميستيک صنعت، ياشامي يالانچي ضرورته قوربان وئره بيلر. ايتکين اؤلکه‌لر سوْراغيندا ياشامين اؤزو ده اؤله بيلر. عرفانين  “قطعيت”  توْختاقليغي، جنّت وعده‌سينه بنزه‌يير. اؤزگورلویون أرمغان گتيردييي قطعيتسيزليک آجيسينا شيرينليک سپير، بیر ده باش گيجلديجي چوْخ‌سسلي‌ليکدن، داها اؤنمليسي، سوروملولوقدان ياخاميزي قورتارير! بيزيم يئريميزه باشقالاري قرارا گلير! بئرتراند راسئل دئميشکن «اومودسوزلوغا کؤکلنميش قطعيتسيزليک چوْخ آجي‌دير، آمما پري‌لرله باغلي اوْووندوروجو [تسلّي وئريجي] ناغيل‌لاري يانا ووراراق ياشاماق ايسته‌ييريک‌سه بو آجييا دؤزمه‌ليييک.»

__________________________

أتک‌یازی‌لار