آذربایجان جومهورییتینده دوشونجه سورونو درین‌دیر. بو سورون یالنیز سوموت اؤزه‌للیک داشیمیر، اونون قیغیلجیم‌لاری هر آن گونده‌لیک یاشامیمیزا دا سیچراییر. باشقا سؤزله، اونون ائتکیسی یاشامین اوبیئکتیو آلانی اولان و توپلومون گئرچکلشمه‌سی‌نین شرطی ساییلان “سیاست”ده ده اؤزونو گؤستریر.
مسئله‌نین کؤکو ایسه اوسساللیقدادیر. اوسساللیغین [عقلانیتین] آخساقلیغی اوزوندن “سیاست” اوچ فئنومئن‌له یئر دییشدیریر: چوروک أخلاقی ده‌یرلندیرمه‌لر، أیلنجه و پولیس (گوج قورولوش‌لاری آنلامیندا) . بئله بیر اورتامدا حتتا دونیاداکی دوشونجه آخیم‌لاری‌نین عکس-صداسی سیاست آلانیندا ائشیدیلمیر، یا دا گولونج آلینیر. اؤرنک اوچون باتیدا گوج اوجاق‌لاری‌نین یاپی‌سؤکومو ایله اوغراشان پوست‌مودئرنیزمدن بیزه قالان حنیف قورئیشی‌نین “یاخینلیق” رومانینداکی سؤیله‌دییی سؤزلر اولور: «ایییرمی ایل اؤنجه دئوریم و توپلومو دییشدیرمک سیاسی بیر گیریشیم سانیلیردی. حالبوکی ایندی زئرزمیده سئویشن ایکی وورغون اینسان دونیانی یئنیدن یارادیرلار.» بو سورونو بیر اؤرنه‌یین ایشیغیندا گؤزدن کئچیرمک ایسته‌سم ده باشلیجا آماجیم آذربایجاندا دوشونجه گرگینلییینی آراشدیرماق‌دیر.
آذربایجان جومهورییتی‌نین اؤزگورلوک دؤنمینده حمید هئریسچی أدبیاتین آپاریجی سیمالاریندان اولوب. من ایسه سوره‌ک‌لی اولاراق گومان ائتمیشم، ایفلاسا اوغرامیش آذربایجان دوشونجه‌سینی دیرچلتمکده او دا اومود دایاق‌لاریندان بیری ساییلا بیلر. لاکین اونون سون یازی‌لاری بو اومودون پوچا چیخماقدا اولدوغونو گؤستریر. مسئله بوراسیندا‌دیر کی، حمید شوو بیزنئس مدنیتینه قارشی چیخا‌راق دوشونر گؤرکمینده چیخیش ائدیر، یاخشی دا اوخونور. سورون ایسه بوردان باشلانیر. او، قارشی چیخدیغی شوو بیزنئسین قوشول‌لاری [شرط‌لری] ایچه‌ری‌سینده دوشونور، دانیشیر. بونونلا دا آرخا دورماق ایسته‌دییی دوشونجه‌نین دایاق‌لارینی مسئولیت‌سیزلیک‌له سارسیدیر. باشقا سؤزله او، آذربایجاندا سیاست فلسفه‌سی‌نین ده گؤرکم‌لی سیماسینا چئوریله بیلره‌دی. لاکین کونسپیرولوژی [توطئه‌نگرانه] باخیشیندان دولایی تفککوره قارشی دایانیر، آردی-آراسی کسیلمه‌دن قینادیغی شوو بیزنئس جبهه‌سینه کئچیر.
من هله‌لیک اونون “کونسپیرولوگییا” باشلیغی آلتدا ایشیق اوزو گؤرموش سون کیتابینا توخونمورام، اؤتن ایلکی بیر موصاحیبه‌سینه (کئچید یازی‌نین سونوندادیر) قاییدیرام. چونکو حمیدین دوشونجه‌سینی چؤزوم‌له‌مکده همین موصاحیبه ییغجام و یاخشی اؤرنک‌دیر. گئنیش یازی‌لارا توخونماغا بوردا نه ماجال وار، نه ده آماجیمی آنلاتماقدا اونلارا گره‌ک. ساده‌جه بو موصاحیبه‌ده گئدن دارتیشمالی مقام‌لار او قده‌ر چوخ‌دور کی، گتیره‌جه‌ییم آرگومئنت‌لر اوخوجونو داریخدیرا بیلر. اؤرنه‌یین، ایک باخیشدا سامباللی گؤرونن بو جومله‌لرین بؤیوک چوخلوغو، “دونیانین دییشمه‌سی” ایستئثنا اولماقلا، گئرچکلییه قارشی‌دیر: «دونیا دییشیر، پوستمودئرن تفککور آرخیوه گئدیر. دونیا یئنیدن سوژئتی برپا ائدیر، پوست‌مودئرنین لغو ائتدییی، کنارا ایته‌له‌دییی، سوال آلتینا قویدوغو بوتون آنلاییش‌لار، یعنی، سوژئت، قهرمان، الله، سیرر، میستیکا یئنیدن اؤزونه ایکینجی نفس قازانیر. بو معنادا، کونسپیرولوگییانی نئوکلا‌سیزیم ده سایماق اولار… کونسپیرولوگییادا کلاسیسیزمین بوتون دیرلری یئنیدن برپا اولونور-سوژئت، سیرر، سئحر، قهرمان، منتیق، آللاه، قهرمان‌لیق یئنیدن ادبی متنده مرکزی نقطه‌لره چئوریلیر… فونوسئنتریزم ایتیر، لوقوسئنتریزم اؤز اوولکی گوجونو برپا ائدیر بدیعی متنده. مسئلن ، گؤتورک دئن براون، ایستیوئن کینگ، اومبئرتو ائکو، پاولا کوئیلو یارادیجی‌لیغینی. اونلارین أثرلری پوست‌مودئرنه سارسیدیجی جاواب‌دیر. دئیردیم کی، پوست‌مودئرنین معاصر بحرانی محض اونلارین یارادیجیلیغی سایه‌سینده مئیدانا گلیب. بلی، بو مؤلف‌لر سیرر-سئحر فئنومئنی اساسیندا پوست‌مودئرنی دارماداغین ائتدیلر. سیرر اولان یئرده ایسه موطلق أدبی سوژئت ده وار… پوستمودئرن، ژانر اولاراق، ایدئولوگییا‌لارین علیهینه حاضیرلانمیش بیر نظریه اولوب. واختی ایله کوممونیزمین علیهینه ایشله‌دیلیب.» و «یازار تکجه شعور عالمی ایله کیفایتلنمه‌ییب هم ده اینسان شعورآلتی‌سینی دا یاخشیجا بیلمه‌لی‌دیر، اورداکی رمزلری، نیشان‌لاری دوزگون دئشیفره ائتمه‌لی‌دیر.»
اوسته‌لیک حمیدین کونسپیرولوگییا ایله باغلی آلوولو سئوگیسی جومله‌باشی دیله گلیر: «منیم… رومان‌لاریمدا کونسپیرولوگییا پوست‌مودئرن‌دن چوخدو. یعنی، من، همیشه داها چوخ کونسپیرولوق اولموشام. “کونسپیرولوق” أثریمده ایسه بو ژانر آرتیق بوتون أثرلریمده اؤن سیرادا‌دیر – اورا‌داکی شعرلرده، نثر، پوبلیسیستیکا نومونه‌لرینده.» بونونلا دا اونون یازی‌لاری آذربایجان توپلومونون دوشونجه گرگینلییی‌نین سیمپتوم نؤقطه‌سینه چئوریلیر.
دارتیشمالی مقام‌لارین چئشیدلیلییی اوزوندن جاواب‌لاریم اوزانا بیلر. بونون اوچون داریخدیریجیلیغا یول وئرمه‌ییم دئیه، آرگومئنت‌لریمی یالنیز آذربایجان توپلومونون دوشونوشونده‌کی چاتیشماز ساندیغیم بویوت‌لارین کونتئکستینده چؤزومله‌یه‌جه‌یم. هابئله آد تکرار اولونماسین دئیه “حمید هئریسچی” یئرینه ساده‌جه “یازار” سؤزونو قوللاناجاغام.
1
یازار آیدینلانمانین سوچونو اونون دوشمنی اولان پوست‌مودئرنیزمین آلنینا یازیر. «پوست‌مودئرنیزم سوژئت، تانری، سیر، میستیکانی لغو ائتدی، کنارا ایته‌له‌دی»، دئییر. بو ادعا گئرچکلییه قارشی‌دیر. بوردا یانلیش ایشلنمیش “سوژئت” سؤزو ایستئثنا اولماقلا، بون‌لاری یوخا چیخارماق مودئرنلیک آخیمینین سیچراییش مرحله‌سی (بعضی‌لرینه گؤره باشلانغیجی) اولان آیدینلانمانین ایشی ایدی. پوست‌مودئرنیزم ایسه آیدین بیچیمده اونا قارشی چیخدی. بونو نئجه ائتدی؟
پوست‌مودئرنیزم تام دورو، تام مئخانیکی بیر دیلین مؤوجودلوغونو داندی کی، قووولموش میستیکایا بیر داها لاییق‌لی یئر آیریلسین. همین آخیما باغلی دوشونرلره گؤره، دیلی هئچواخت جادولاردان، دویغوسال اؤزللیک‌لردن، دوروخما‌لاردان، بیلینج‌آلتی یانیلما‌لاردان آریندیرماق اولاسی دئییل. چونکو ژاک لاکان دئمیشکن دیلین قورولوشونون بیزیم قارانلیق آلت‌بیلینجیمیزین قورولوشونا بنزه‌ییشی واردیر.
پوست‌مودئرنیزم مودئرنلییین تنقیدینی “دیل”دن باشلادی. دیلی او قده‌ر قابارتدی کی، ویتگئنیشاینین کؤهنه ادعاسی اؤزونو تام دوغرولتدو: فلسفه دیلین چات‌لاریندا یارانیر. ویتگئنیشتاین بونو پوزیتیو دوشونجه‌نین اثباتیندا سؤیلمیشسه ده دئریدانین متن دونیاسی‌نین آچارینا چئوریلدی. دئرریدادا دیش‌ائورن آرتیق اؤز اولاناق‌لارینی توکتدی، اینسانین دیش‌ائورن‌له ایلگی‌لری یالنیز دیل دالانیندان مومکون اولدو. دئریدا، أن سیستئم‌لی أثری کیمی تانینان “گراماتولوژی”ده، ایکی مین بئش یوز ایللیک باتی فلسفه گله‌نه‌یینه تنقید قیلینجی ائندیره‌رک یئنی سونوجا واریر. او، “حقیقتین حاضیر اولماسی”نی آبسورد سانیر، “آنلامین قایناغینی آختارماق” گیریشیمینی گره‌ک‌سیز گؤرور. بئله بیر قایناق، بئله بیر سیرر اوجاغی یوخدور. عینی حالدا وورغولاییر کی، باتی مدنیتی سوره‌ک‌لی اولاراق دانیشان وارلیغین فون‌لاریندا آنلامین واسطه‌سیزلیک و آیدینلیغینی گومان ائدیب. دئریدا بو فونوسئنتئریزمی رد ائدیر. بونون بیرباشا سونوجو دیلین سئحیرلی دونیاسیندا خیال، میف، سیرر، یانیلساما و میستیسیزم کیمی آنلاییش‌لارا یئنیدن یئر آچیلماق ایدی. گؤرونور باتی لوگوسئنتئریزمی‌نین بیرجه دایاغی وار، او دا فونوسئنتئریزم‌دیر. لاکین یازار دئییر کی: «فونوسئنتئریزم ایتیر، لوقوسئنتئریزم اؤز اوولکی گوجونو برپا ائدیر بدیعی متنده.» آیدین‌دیر، یازار “پولیفونیک‌لیک” سؤزونو “فونوسئنتئریزم”له دییشیک سالیب.
2
یازار اؤرنک گتیردیکده و یا اؤز باخیشینی ثبوت ائتمه‌یه چالیشیدیقدا دقیق‌لیک‌دن یایینیر. سونوجدا “کلاسیزم”، “فونوسئنتئریزم” “ایدئولوگییا”، “شعورآلتی” و “کونسپیرولوگییا” کیمی تئرمین‌لری نئجه‌گلدی ایشله‌دیر. بونونلا اوره‌یی سویومور آدام‌لارین دا جبهه‌سینی دییشیر. اؤرنه‌یین، پوستمودئرن أدبیاتین اؤنجول‌لریندن ساییلان اومبئرتو ائکونو تام ترسینه تانیتدیریر. یازی‌لارینی قوراشدیرما یولو ایله حاضیرلایان اوچونجو-دؤردونجو درجه‌لی پاولو کوئیلونو اؤرنک گتیرمک‌دن بئله چکینمیر. و یا بازار أدبیاتی یازاری ایستیوئن کینگی ایگیدلیک زیروه‌سینه قالدیریر. او اونودور کی، کوئیلو و کینگه یالنیز اورژینال‌لا مارژینالین سینیرلارینی داغیتمیش پوستمودئرن أدبیاتدا یئر آییرماق اولار، کلاسیک أدبیاتدا یوخ.
موصاحیبه‌ده دؤرد یازیچی‌نین آدی چکیلیر، سونرا بو جومله‌لرله داوام ائدیر: «اونلارین أثرلری پوست‌مودئرنه سارسیدیجی جاواب‌دیر. دئیردیم کی، پوست‌مودئرنین معاصر بحرانی محض اونلارین یارادیجیلیغی سایه‌سینده مئیدانا گلیب. بلی، بو مؤللیف‌لر سیرر-سئحر فئنومئنی أساسیندا پوست‌مودئرنی دارماداغین ائتدیلر.» بیرینجی‌سی، دئدیییم کیمی یازار آدینی چکدییی آدام‌لارین قونومو باره‌ده یانلیش دوشونور. ایکینجی‌سی، پوست‌مودئرنیزم اوچ جوت یالین اؤیکودن عیبارت دئییلدی کی، اونو دؤرد یازار دارماداغین ائتسین. پوست‌مودئرنیزم گوج-اؤزنه ایلیشکی‌لری‌نین یاپی‌سؤکومو ایدی؛ آنلامی اوره‌تن پروسئدورا ایله باغلی تصووورلرین کؤکلو دییشمیی؛ دیل-دوشونجه ایلگی‌لری‌نین آلت-اوست اولونماسی؛ حقیقت، آنلام و وارلیغین حاضیر سانیلماسی‌نین یانلیش‌لیغی؛ صنایع آلانیندا کوتلوی اوره‌تیم سیستئمیندن فردی سیستئمه کئچمه‌سی؛ معمارلیقدا کیبریت قوتوسونا بنزه‌ر بینا‌لارین اؤز یئرینی کومپوزیتیو پلان‌لی تیکینتی‌لره وئرمه‌سی، دمیر اوره‌تیمیندن ائلئکترون صنایعینه کئچمه‌سی؛ أدبی اثرده آنلامین یازارین بئینیندن متن جوغرافیاسینا داشینا‌راق گئجیکمه‌سی؛ مئدیادا یازیلی یاییمدان ائلئکترون چئوره‌یه کئچیلمه‌سی؛ آسوشئیتئدپرئس و تاس کیمی کوتلوی خبر آگئنت‌لیک‌لری‌نین یئرینی آ.ان.اس کیمی کیچیک، چئویک و یئرلی بیلگی آراج‌لاری‌نین آلماسی؛ اؤلکه‌لر‌آراسی دمیر تئل‌لرین یئرینی شففاف سینیرلارین آلماسی؛ “دؤولت-میللت”، “صینیف” و “کیم‌لیک” کیمی سرت قاورام‌لارین اؤله‌زیمه‌سی یا دا سؤیلم‌سل ماهیت قازانماسی؛ کوتلوی قیرغین یاراق‌لاری‌نین یئرینی بللی نؤقطه‌نی آماجلایان پیلوت‌سوز اوچاق‌لارین آلماسی. بو دورمه‌نی بیر کیتاب قده‌ر اوزاتماق اولار. بیز ایندی اکینچی‌لیک، مودئرنیزم و پوست‌مودئرنیزم دالغا‌لاری ایچینده یاشاییریق، هر اوچونون ائتکیسی آلتینداییق، دانیشقلاریمیز، یازی‌لاریمیز، أخلاقی ده‌یرلریمیز و گئییم طرزیمیز بو اوچونون قاریشیغیندان تؤره‌نمیش نسنه‌دیر.
یازار بیر دفعه باشینی فیرلاتسایدی گؤره‌ردی روبئرت وئنتوری‌نین “قاریشیق ائوره‌ن‌سل‌لیک” آدلاندیردیغی اوسلوب‌لا تیکیلن بینا‌لار هله تزه-تزه باکیدا دبه مینیر. آمما دوشونجه بینا دئییل، اوندان چوخ گئج گله‌جک. بیز بونا دا بیر یول تاپاریق. اؤرنه‌یین: 80-جی ایل‌لرین سون‌لاریندا دب‌دن دوشموش مودئرن-پوستمودئرن چکیشمه‌لری، سووئت‌لر بیرلییی‌نین فیل قولاغیندا یاتمیش خالقیمیزا گئج گلیب چاتدی. او قده‌ر گئج کی، اؤن‌مودئرن مرحله‌دن بیرباشا پوستمودئرن-سونراسی مرحله‌یه آتیلماق ایسته‌دیک. گؤز قیرپیمیندا ایندی اونو دا آرخادا قویماق ایسته‌ییریک.
3
بیز داها چوخ “اؤن‌مودئرن” مرحلهدهییک. یازار دا بو مرحله‌نین دیشیندا دئییل. بونون بیر اؤرنه‌یی آدی‌چکلین موصاحیبه‌ده‌دیر: «[هر بیر] یازار تکجه شعور عالمی ایله کیفایتلنمه‌ییب هم ده اینسان شعورآلتی‌سینی دا یاخشیجا بیلمه‌لی‌دیر، اورداکی رمزلری، نیشان‌لاری دوزگون دئشیفره ائتمه‌لی‌دیر.» بو جومله‌لری اوخودوقدان سونرا، یازارین فرویدون کیتاب‌لاری‌نین اوزونو آچمامیش کیمی داوراندیغینی آنلاماق اولار. بوندا هئچ بیر عئیب یوخدور، چونکو هئچ بیریمیزه کیمینسه اثرینی اوخوماق یا اوخوماماق ایجباری یوخدور. آنجاق جسارت ائدیب بؤیوک بیر قوراما [نظریه‌یه] بارماق اوزاتماق ایسته‌ییریک‌سه هئچ اولماسا اونون باجاسیندان باخمالیییق.
فروید “آلت‌بیلینج-اوست‌بیلینج” قورامی ایله اولوشومو گئجیکمیش پسیخولوگییانی “اؤن‌مودئرن” مرحله‌دن “اوست‌مدرن” مرحله‌یه داشیدی. او زاماناجان “ائگو” بوتؤو گومان ائدیلیردی. أن پیسی ده بو یانیلساما سونوجوندا اینسان ظن ائدیردی کی، اؤزونو دوپ‌دورو شوشه‌نین آرخاسیندان باخار کیمی تانیییر. آمما فروید بیزی ایکییه بؤلوب، “آلت‌بیلینج” ووجودوموزون قارانلیق بؤلگه‌سی‌دیر، دئدی. ووجودوموز بوزداغینا بنزه‌ییر، اونون 10-دان بیر بؤلومو (یعنی اوست‌بیلینج) سودان چؤلده‌دیر، 9 بؤلومو (یعنی آلت‌بیلینج) ایسه سویون آلتیندا. بوتون بونلارا باخمایا‌راق، یازار قولایلیق‌لا باشقا یازارلارا شعورآلتی‌لارینی بیلمه‌لی اولدوقلاری باره‌ده گؤستریش وئریر، او دا یاخشسیندان. سؤزسوز سایین یازارلاریمیز دا باخا-باخا قالیرلار کی، بو حمید بی نه بؤیوک ایگید‌دیر، آلت‌بیلینجینی جیلوولاییب اؤزویله گزدیریر، بیزسه هئچ بیلمیریک بو میردار هارا قاچیب ایتیب.
4
موصاحیبه‌ده باشقا دارتیشمالی مسئله ایدئولوگییا تئرمینی‌دیر: «بیز أدبیاتا… پوستمودئرن ایدئولوگییاسینی گتیردیک.»
ایدئولوگییانین تئلئویزیا آپاریجی‌لاری‌نین سسلندیردییی بیچیمده ایشلنمه‌سی بیزی شاشیرتمایا بیلمز: “میللی ایدئولوگییا” کیمی قوندارما سؤز بیرلشمه‌سینه بنزه‌ین بیر آنلاتیم. مسئله اوراسیندا‌دیر کی، ائوره‌ن‌سل‌لییی جار چکن مودئرن‌لیک‌دن باش قالدیرمیش بوتؤولشدیریجی ایدئولوگییا‌لارا قارشی یاراندی پوست‌مودئرنیزم. ایدئولوگییا دونیانی ایکی یاخشی-یامان دوشرگه‌سینه بؤلور. ایکی‌لی بیر دوروم یارادا‌راق بیزله اونلار، دئوریم‌له آنتی‌دئوریم آراسیندا بئرلین دیواری چکیر. خئیر دوشرگه‌سی تام ایشیغا دالیر، شر دوشرگه‌سی ایسه تام قارانلیغا. آنجاق پوست‌مودئرنیزم هر ایکی دوشرگه‌نین ایچینده موزاییکا‌لارا بنزه‌ین دوروم اولدوغونو وورغولاییر، دوشرگه‌لر ایسه آیدین جیزگی‌لرله بیر-بیریندن سئچیلمیر. مارژینال‌لا اورژینالین سینیرلاری پوزولور.
پوست‌مودئرنیزم بللی بیر ایدئولوگییا دئییل، مودئرن‌لییی کسکین تنقیدلرله قارشی قارشیا قویموش دوزه‌ن‌سیز چوخ‌شاخه‌لی دوشونجه، آراشدیرما و یارادیجیلیق طرزی‌دیر. فلسفه‌ده، معمارلیقدا، موسیقیده، أدبیاتدا و سیاستده گله‌نک‌سل ایدئولوگییا مرحله‌سینی آرخادا قویماق. “گله‌نک‌سل” دئییرم، چونکی “یئنی سول”ـون ایدئولوگییا باره‌سینده‌کی یئنی آختاریش‌لاری بیزی آیری بیر مرحله‌یه داشیییر.
5
موصاحیبه‌ده یانلیش دوشونجه‌لر توکنمک بیلمیر: «پوستمودئرن، ژانر اولاراق، ایدئولوگییا‌لارین علیهینه حاضیرلانمیش بیر نظریه اولوب… واختی ایله کوممونیزمین علیهینه ایشله‌دیلیب.» پوست‌مودئرنیزم بایاق ایدئولوگییا ایدی، بیردن-بیره دؤنوب ژانر اولور، سونرا دا همین ژانر گؤز قیرپیمیندا نظرییه‌یه چئوریلیر. بشرین سون ایکی یوز ایللیک یاشامیندا أدبیات، بیلیم و فلسفه آلانیندا دانیلماز اؤنم قازانمیش “ژانر، نظریه و ایدئولوگییا” کیمی آیری آیری تئرمین‌لره بئله‌جه مزه‌لی یاناشماق دالغاسی سونراکی سطیرلرده ده سنگیمک بیلمیر. یوخاریداکی جومله‌ده گئرچک‌لیک‌لره نسنل یاناشما اولاناغینی کونسپیرولوژیک باخیش کورلاییر. بو باخیشین گؤستریجیسی ایسه عیبارتده‌کی “حاضیرلانمیش” سؤزودور. کیمسه دوشونجه تاریخینه حاضیرلانمیش بیر فیتنه کیمی باخیرسا داها اونون نه منطیقه گره‌یی وار، نه ده گئدیش‌لری، فئنومئن‌لری اؤیرنمک اوچون عذابلی آختاریش‌لارا قورشانماغا. او یئرینده اوتوردوغو حالدا بیلگین‌‌دیر، دونیانین آلتینی دا بیلیر، اوستونو ده. باشی دا گیزم‌لردن هئچ آینیمیر.
مؤوجود قورام‌لار اوست-اوسته قالانمیش سورون‌لارین چؤزومونده چیخیلماز یولدا قالدیقدا بیلیم و دوشونجه دئوریم‌لری باش وئریر. اؤتن یوزایللییین آلتمیشینجی ایل‌لرینده باتی مدنیتینده باش وئرمیش کؤکلو دییشیک‌لیک‌لر بونون آیدین بلگه‌سی‌دیر. پوست‌مودئرنیزم توتالیتار رئژیم‌لرین حؤکمرانلیق مانیفئستی اولان فاشیزم ایدئولوگییاسینا و سؤمورگه‌چی‌لیک دونیاگؤروشونه قارشی بیر تپکی ایدی. باشلیجا سورون ایسه ایکینجی دونیا ساواشینا قاییدیردی: اوچ یوز ایللیک اوسچولوغون [عقلانیتین] ایچیندن فاشیزم نئجه باش قالدیردی؟ ایلکین جاواب تئودور آدورنو و ماکس هورکهایمئردن گلدیسه، داها گئنیش چؤزوم‌له‌مه‌لر پوست‌مودئرنیست‌لره عاید ایدی. جاواب ائوره‌ن‌سل‌لیک‌لرده، تامچی‌لیق‌لاردا ایدی. چونکو تامچی دوشونجه‌لی اینسان اورتاچاغین پاپا‌لاری کیمی اؤزونو کایناتین گؤبیینده گؤروردو، تام حاق‌لی؛ همیشه چات‌لاردا نفس آلان توپلومون ایسه بوتؤولویونو ساوونوردو.
پوست‌مودئرنیزم دیل آلانیندا دئکارت اؤزنه‌سی‌نین یاپی‌سؤکومو ایله باشلاندی. باشلیجا آماجی ایسه نازیزم، ایستالینیزم و فاشیزمده اؤزونو دوغرولتموش باغیرغان اؤزنه‌نی سوسدورماق ایدی. آخیمین اؤنجول‌لری ده سولچو دوشونرلر ایدی. بو، حاضیرلانمیش بیر پرویئکت دئییلدی، دوشونجه‌وی پروسئس ایدی. هر بیر ایجتیماعی-تاریخی گئدیشه “قورغو [توطئه] قورامی” گؤزو ایله باخان‌لار بو چلیشکینی [پارادوکسو] اونودورلار: اونلارین به‌یه‌نمه‌دییی هر شئی حاضرلانیرسا بس اونلارین اؤزونو کیم حاضیرلاییر. باشقا سؤزله، هر بیر دوشونجه، فئنومئن، اولای و یا تاریخی گئدیش حاضیرلانیرسا، بونا ایشاره ائدن جومله‌نین اؤزو ده حاضیرلانمیش‌دیر.
6
موصاحیبه‌نین بیرینجی سوروسوندان باشلایاراق یازار گیزم‌لره [سیررلره] قاپیلیر. موخبیر سوروشور «هارالارداسینیز؟» جاواب ائشیدیر «نیظامی‌نین “سیررلر خزینه‌سی”نده. سیررلی-سئحیرلی حیکمت عالمینده.» موخبیرین سؤیله‌دییی‌نین ترسینه اولاراق جاوابین پوئتیک‌لییه دخلی یوخدور. “أیلنجه”نین شرط‌لرینه اویغون‌دور.
بو سیررلر اوتاغی نه‌دیر کی، یازار دئییر اوندا اوتوروب؟ منجه بوردا جیددی‌لیک یوخدور، سیر سؤزو دئمیرم رومانتیک وورغونلوق اوزوندن سؤیله‌نیب، اصلینده اوخوجونو مارقلاندیرماق اوچون واخت‌آشیری دیله گلیر، بلکه ده قورخوتماق اوچون. یوخسا نیظامی دوشونجه‌سی ایله اونون او قده‌ر ده ایلگیسی یوخدور.
سؤزومه حاق قازندیرماق اوچون، یازارین دا أمکداشلیق ائتدییی “جاهان” درگی‌سینده یازدیغیم بیر مقاله‌نین کیچیک بؤلومونه ایشاره ائدیرم. نظامی کئچمیش عالمین، داها دوغروسو، موسلمان دوغونون اوزامیندا دوشونوردو. عیرفان، ایکی تئولوگییا آخیمینین (أشعری‌لیک و مؤعتزیله کیمی) اوسچو و یا اوسچولوغا قارشی قول‌لاری، ابن سینانین باشچی‌لیق ائتدیی پئریپاتئتیک [مشایی] فلسفه و سؤهروردی‌نین باشچی‌لیق ائتدییی ایشراق فلسفه‌سی موسلمان دوغونون دوشونجه آخیم‌لارینی اولوشدوروردو. بو آخیم‌لار بیر مسئله‌ده بیرلشیردیلر: اینسانین تانری تجللاگاهی اولان دوغایا اویغونلاشماسیندا.
دوغو اینسانی، نئجه دئیرلر، طبیعت وورغونودور، چونکو بوتون ائوره‌نی تانری‌نین ایشیق دیلیم‌لری ساییر. تانری دا اؤز یاراتدیقلارینی سئویر و اونون بو سئوگیسی وارلیغین بوتون قات‌لاریندا اؤزونو گؤستریر. بو دوشونجه طرزی‌نین سونوجو اولاراق دوغودا باتی آنلامیندا بیلیم میدانا گلمه‌دی. بیر حالدا کی، دونیا تانری‌نین باغیش و سئوگی‌سی‌نین گؤستریم دوزه‌نلییی‌‌دیر، طبیعتی روح‌سوز بیر نسنه کیمی آراشدیرماق و اونا توکه‌دیجی گؤزو ایله باخماق اولماز. باتیدا طبیعتی درک ائتمه‌یین باشلیجا دورتوسو اونو دییشدیرمک اولسا دا، دوغودا اینسان یاشامی دونیایا سئوگی ایله قیزینیب آنلام قازانیر. بو یاناشما دوردوقجا اینسانین طبیعت قارشی‌سیندا شاشقینلیغی آزالمیر، اونا قوووشماق و قاریشماق ایسته‌یی بیر آن دا سؤنوکمک بیلمیر. اورتادوغو مدنیتنده ائورن‌‌له سئویشمک و کایناتین قوتسالاشدیریلماسی طبیعتین ایلاهیلشدیریلمه‌سینه گتیریب چیخارماسا دا، ایسلام اویغارلیغی‌نین چیچکلنمه دؤنمینده بئله، طبیعته موداخیله آنلاییشی توپلومدا کسکین ماراغا ندن اولمادی.
آمما چاغداش اینسان بو اویغونلاشمایا اؤزگه قالا‌راق دونیانی دییشدیرمه‌یه چالیشیر. یازار هر بیر چاغداش اینسان کیمی عملده بو ایکینجی دوشرگه‌ده دایانیر. آنجاق کلاسیک متن‌لری تله‌سیک واراقلایارکن گؤزو سیرر سؤزونه ساتاشدیقدا اؤته‌ری ده اولسا بیزیم عالم یادیندان چیخیر.
7
موصاحیبه‌ده بیر حاشییه وار— فئیسبوک. وئریلن جاوابدا فئیسبوک اورتامی گؤزله‌نیلمز بیچیمده اؤیولور، سونرا دا بو حکیمانه تاپینتی دیله گلیر: «بو گون فئیسبوکدا اولمایان، اجتماعی حیاتدا دا یوخدور.” بونون یانی سیرا ایسه یازار دؤنه‌لر وورغولاییر کیِ، ایندی اؤزنه‌نین جانلانما واختی‌دیر.
باشقا سوال‌لارین جاوابی ایله بیر یئرده گلمه‌سیدی وئریلن جاواب‌دان بیر تهر یان کئچمک اولاردی. آنجاق موصاحیبه‌نین داوامیندا اؤزنه باره‌ده سؤیله‌نیلن دوشونجه‌لر چلیشکیلی بیر یاناشما طرزینی اورتایا قویور. یازار سونراکی جاوابدا بار-بار باغیران اؤزنه‌نی یئنیدن دیریلتمک ایسته‌ییر. اما اونودور کی، اینتئرنئتین ویرتوال عالمی اؤزنه باخیمیندان تام پوستمودئرن بیر دوزاق‌دیر— قیرخ‌یاماق منلییین دولاشدیغی چئوره. باشقا سؤزله، اوردا اؤزنه فرویدون سؤیله‌دییی “اؤلوم دورتوسو” ایله اؤزونو پارچالاییر. بیرجه “من” نئچه نئچه “قیریق من‌لر”ه چئوریلیر. بونون اوچون باسقیچی agressive اؤزنه‌نین اونورغا سومویو و دوشونن بئینی اولان گله‌نک‌سل “کیم‌لیک” آنلاییشی داغیلیر.
دوغرودور، اینتئرنئت اینسانین بؤیوک کشفی‌دیر. توپلومسال هؤرگو [شبکه‌لرین] رولونو 2011-جی ایل مصر دئوریمی و آذربایجان عسکری‌نین بولماجالی اؤلدورلمه‌سینه قارشی باکیدا بو ایلین 12 یانوار آکسیاسی کیمی اولای‌لاردا دانماق اولماز. اینتئرنئت “زامان و مکان اوچورومو” آنلاییش‌لارینی بایاغی بیر مسئله‌یه چئویردی. بوندان داها اؤنم‌لیسی اینسان‌لارا سیرینمیش بیلگی قاداغا‌لارینی گؤتوردو؛ دیل، دین و دوشونجه اؤزگورلویونو گتیردی. آوتاریتاریزمین اوره‌تدییی کیم‌لیک‌لری پارچالادی، باشقا سس‌لره ائشیدیلمک ایمکانی قازاندیردی. اما اینتئرنئتین منفی یؤن‌لری ده آز دئییل. یئنی سولون کسکین تنقیدی ایله قارشی قارشییا قالمیش بو یؤن‌لردن بیری اؤزنه‌نین مجازی اورتامدا پارچالانماسی‌دیر. بونون اوچون بو فئنومئن‌له قارشیلاشدیقدا بیردن-بیره شئیخ نصروللا سایاغی اؤزنه‌دیریتلمه ماراغینی بوراخیب، دریدن قابیقدان چیخماغا ده‌یمز. اینتئرنئت تام پوستمودئرن فئنومئن‌دیر: مرکزسیز چئوره، مرکزچیل سؤیلمین اولمادیغی اورتام.
9
«من پوست‌مودئرنده ایلیشیب قالمادیم. دونیا دییشیر، پوستمودئرن تفککور آرخیوه گئدیر… بیز أدبیاتا یئنی نظریه‌لر، ایدئیا‌لار، کرئاتیو اوسلوب‌لار، پوستمودئرن ایدئولوگیاسینی گتیردیک. تأسف کی، أدبی پروسئس ائله بوندا دا ایلیشیب قالدی… داها من پوست‌مودئرنیست دئییلم.»
“داها من پوستمودئرن دئییلم” سوزونده “من پوست‌مودرن ایدیم” ادعاسی وار. سورونون ایکینجی طرفی قیسمن دوغرودور، اما من یالنیز مسئله‌نین دوغرو اولمایان یؤنونه بیر آز گئنیش توخونماق ایسته‌ییرم. بئله بیر ادعانی ایره‌لی سورورم: یازارین شعرلرینده هئچواخت پوست‌مودئرنیزمین شرط‌لری گئرچک‌لشمه‌ییب. بونو چاتیمازلیق کیمی قلمه وئرمک ایسته‌میرم، چونکو صنعت بو اؤلچو ایله اؤلچولمور. آنجاق اونون میصراع‌لاریندا گوج‌لو بیر “من” چیخیش ائدیب، بیلمه‌یه‌رک‌دن دئکارت کیمی عالم و آدمه آنلام باغیشلاماق ایسته‌ییب. بو یؤنلیش اونون بدیعی نثرینده ده باش وئریب. “نئکرولوق”دا، “دلی کور”ده و “علی. نینو. باکی”دا بوتؤو بیر من وار، بوتون دالاشقان‌لیق‌لاری، مظلوملوق‌لاری و تامچی‌لیغی ایله.
بو آد قویما‌لار، بیزنئس دونیاسیندا گئییم‌لر اوچون بللی بویانی قابارتماغا بنزه‌ییر. بونون اوچون یازارین سوره‌ک‌لی دییشمه‌سی باره‌ده من سئیمور بایجان‌لا راضیلاشمیرام. “جاهان”دا چاپ اولونموش و بیر چوخ ایندیکی شعرلرین ایلکین موتیوینه چئوریلمیش 17 شعریندن توتموش ایندییه‌دک او عئینی یولو گئدیر. بوندا سؤز اولا بیلمز. او اینکیشاف خطینده ایره‌لی گئدیر. سورون یالنیش آد قویما‌لاردا‌دیر. بو دا آذربایجانا اؤزگودور، آماج‌لارلا گئرچک‌لیک‌لر آراسینداکی گئنیش اوچورومدان قایناقلانیر. ایستر احمد شاه مسعود گؤرکمینده دولانسین ، ایستر سامورای‌لار، ایسترسه ده درویش مستعالی شاه، دوشونوش طرزی عینی‌دیر، اوبیئکتیو‌لیک‌دن اوزاقلیق، قورغو قورامینا وورغونلوق و نهایت بللی اولمایان گیزم‌لره حئیران‌لیق. حالبوکی چوخواخت فئنومئن‌لرین آرخاسیندا آنلاشیلماز گیزم یوخدور، باشقا فئنومئن‌لر وار. چوخ واخت گیزم گؤرکمینده گؤرونن قارالتی‌لار دیلین چات‌لاریندان باش قالدیریر.
بونو دانماق اولماز کی، بشر اولاراق بیلدیک‌لریمیزین میقداری بیلمه‌دیییمیز مجهول‌لارین قارشی‌سیندا هئچ‌دیر. آمما بو، اینسان آدلی وارلیغین اؤزنل سینیرلاری ایله باغلی‌دیر. بئله کی، کیمسه‌نین توپلومون دیشیندا اوتوروب بیلمدیییمیز مجهول‌لاری یییه‌لنمک باجاریغی یوخدور، بونلار قزئت‌لرین فال صحیفه‌سینه عایددیر. بیز دیل، توپلوم و مدنیت دوستاقلیغیندا گلیشیریک، بیلگی دایره‌میزی چوخالدالارق داها اینسانلاشیریق، هردن گئری قاییدیر، هردن ایره‌لی گئدیریک.
گومانیمجا یازار هر یئنی‌لییه نیفرت ائدیر. مودئرنیزم و پوست‌مودئرنیزمی تله‌سیک قاتلاییب جیبینه قویماقلا پولیفونیک‌لیک مرحله‌سیندن لوگوسئنتئریزمه کئچمک ایسته‌ییر آمما کئچه بیلمیر. چونکو لوگوسئنتئریزم اوچ بؤیوک قاورامین یوکونو بیر یئرده داشیییر: دوشونجه، منطیق و دیل. و یازار بونلارین اوچوندن ده واز کئچیر. او اصلینده لوگوسا قاییتمیر میتوسا قاییدیر. بشر تاریخی زحمت‌لر، ایرلی‌له‌ییش‌لر و قورابان‌لیق‌لار حئسابینا گیزم‌لرین قایناشدیغی طبیعت‌دن یاخاسینی قورتاردی، لوگوس دؤنمینه کئچدی، ایلدیریم، دپرم، قاسیرغا، قویروق‌لو اولدوز کیمی قورخونج فئنومئن‌لرین آنالیز آچارینی تاپدی. ایندی ایسه یازار بوتون کایناتی گیزم‌لرله دولو قورخونج سیمادا گؤرمک آرزوسونا دوشوب. أن پیسی ده اودور کی، سیرر باخیمیندان ایلکین توپلوم‌لارداکی اینسان‌لار اونون کیمی دوشونوردولر. کونسپیرلوگییا ایسه بشرین میتوس مرحله‌سی‌نین ایدئولوگییاسی‌دیر. بشر او مرحله‌ده عالمی تانیمادیغی اوچون اونو سیررلرله دولو گومان ائدیر، مونججیم‌لره، کاهین‌لره، آلین‌یازییا اینانیر، تانری‌لارین هاچانسا گئرچک‌له‌شه‌جک قورغو پلان‌لاریندان أسیم-أسیم اسیردی.
ایندی یازار هاردان ائله بیر اوزاق کئچمیشه قاییتماق فیکیرینه دوشوب؟ بیر جاواب بو اولا بیلر کی، او، اوزاق کئچمیشه دئییل، میتوسون مودئرن دونیادا بیچیمینی دییشمیش طرزده جانلادیغی مرحله‌یه قاییدیر: سووئت دؤنمینه. سووئت ایدئولوگییاسیندا دیله غریبه بیر میفو-ائپیک روح اوفورمک‌له وارلیق و توپلوما منطیقی باخیش اولاناغینی کورلادی‌لار. کونسپیرولوگییا باخیش‌لی گوج قورولوش‌لاری بونو قصدن ائتدیلر کی، ایستالینی کورسویه قالدیرمیش اؤزنه، یعنی ایشچی صینیفی، گئرچکلیک‌لری اؤیرنمکده عاجیز قالسین و اؤنده‌رین آغزیندان چیخان جفنگیات گئرچکلیکلرین یئرینی آلسین. دیل ایله‌تیشیم ایشله‌وینی ایتیره‌رک دؤولت، اؤزگورلوک، عدالت، دوشمن، کوتله، دئموکراتییا، پارتیا، حاق، ظولم و بیلیم کیمی تئرمین‌لر چلیشکیلی آنلام‌لارلا دولوب داشدی. بوتون توتالیتار رئژیم‌لرده دوشونمک اولاناغینی یوخا چیخارماق اوچون دیلده بئله‌جه موهندیس‌لیک آپاریلیر. بوندان سونرا دیلده‌کی ایشاره‌لر داها گئرچکلیکلرین گؤستریجیسی دئییل، ایسته‌نیلن گیزم‌لی آنلام‌لارین جؤولانگاهی‌دیر. سووئت دؤنمینده، اؤزه‌للیک‌له لئنین‌دن سونرا، لوگوس کورلانماقلا میتوس ایستالینیزمین آخیر-زامان دوشونجه هؤرگوسو چرچیوه‌سینده دیرچلدی. گئرچکلشمیش سوسیالیزم “بیلیم منم” دئدی. بو ادعانین قورخونج سونوج‌لاری واریدی. بونونلا دا بیلیم ایدئولوگییایا، بیلگین‌لرین أخلاقی باخیشینا باغلاندی، بلکه ده اونلارین پارتیایا اوزاقلیق و یاخینلیغیندان آسیلی اولدو. بونونلا دا، میتوس دؤنمینده اولدوغو کیمی، کونسپیرولوگیا دونیانی تانیما یؤنتمینه [مئتودونا] چئوریلدی. قورغولار بوتون ائوره‌نی بورودو. هر یئرده دوشمن، وطن خاینی آختاریشینا چیخدیلار. کونسپیرولوژی باخیش‌لی سووئت مأمورلاری ایچه‌ریده و دیشاریدا دایما دوشمن آختاریشیندا ایدی. پارلاق گله‌جه‌یین یول‌لارینا تیکان سپن گیزلی أل‌لرین آختاریشیندا. بوتون سیاست، ایقتیصاد، و مدنیت بو تانینماز دوشمنین آدی آلتیندا یئنی‌یئنی آنلام قازانیردی. ألبته بو اوزون چکمه‌یه‌جکدی، گئت-گئده ایدئولوگییا کسردن دوشه‌رک همین ائموسیا‌لارین کوللویونده یالانچی مدحیه‌لر قالا‌جاقدی، یا دا قاتی نیفرت‌لر. منجه یازار هله ده او دؤنمین نوستالگییاسینی اؤزویله داشیییر. باخمایا‌راق کی، نوستالگییانین دورغونلوق قورخوسونو یئنی‌لیک اؤرتویونه بورومه‌یه چالیشیر.
اوزاغا گئتمه‌یک. آذربایجان توپلومو قاراباغ مسئله‌سینده سووئت دوشونجه‌سینه آرخالاناراق اؤز چیینینده اولان یوکوملولویون بؤیوک بؤلوموندن بویون قاچیردی.
10
بیر داها کونسپیرولوگییایا قاییداق. بو چاتیشمازلیق‌لارین چوخلوغو اطراف گئرچکه‌لییه کونسپیرولوژی باخیشدان ایره‌لی گلیر . آذربایجان توپلوموندا کونسپیرولوژی باخیش یایغین‌دیر. بو ایسه دوشونجه باخیمیندان بیر نؤوع گئری قالمیشلیغین گؤستریجی‌سی‌دیر. بو باخیشین اؤزه‌یی بودور: بوتون اولای‌لار، فئنومئن‌لر، دوشونجه‌لر و أثرلر پلانلاشدیریلمیش بیچیمده باش وئریر، یا دا یارانیر. اوسته‌لیک بو ادعانین مغزینده هر شئیین آرخاسیندا هانسیسا شر گوجون گیزلندییی گومانینی سئزمک اولار. باشقا سؤزله، بعضی‌لری‌نین گومانینجا، بشر عالمینده هرنه باش وئریرسه، دوشونجه‌لرین، ایستک‌لرین و عمل‌لرین چارپیشماسیندان تؤره‌نمکدنسه، ثروت و قودرت اوجاق‌لاری‌نین قورغولاری‌نین سونوجودور. سانکی دوشمن قوووه‌‌لری‌نین فیریلدقلیغی اولماسا نه توپلومسال چکیشمه‌لر باش وئرر، نه ده یوخسوللوق کیمی آجی اولغولار عدالت‌سیزلییه گتیریب چیخارا بیلر. بو گومانا دایانا‌راق ایجتیماعی گئدیش‌لری آچیقلاماغا چالیشدیغیمیز زامان، “کونسپیرولوگییا” اورتایا چیخیر. کونسپیرولوگییا یانیلساماسی دوشونجه بوشلوغوندا باش وئریر. سؤیلنتی [شاییعه] ده بئله‌دیر. نئجه کی، دوزگون خبرلشمه مئخانیزمی اولمایان یئرده و یا بیلگی قیتلیغیندا سؤیلنتی یاییلیر، اوسسال دوشونجه‌نین گلیشمه‌دییینده ایسه اولاغان‌اوستو و منطیقسیز بیلگی‌لره اینام آرتیر، حقیقته وارماغا کسه یول‌لار آختاریلیر.
اولا بیلسین یازارین بو باخیشی‌نین بیچیملشمه‌سینده منیم “کونسپیرولوگییا: نظری کؤک‌لر و پراتیک سونوج‌لار ” باشلیق‌لی کیتابیم رول اوینامیشدیر. چونکو بیز بو حاقدا یازارلا واخت‌آشیری گئنیش صؤحبت آپارمیشیق، آمما منیم کیتابیم ایراندا گوج قورولوش‌لاری‌نین کونسپیرولوژی باخیشینی آنالیز ائدیب اونا قارشی چیخیر: ایچه‌ریده‌کی بوتون اوغورسوزلوق‌لاری دیشاریداکی دوشمنین بوینونا ییخماق. آمما یازار تام ترس یؤنده آدلاییر، کونسپیرولوگییایا سؤیکه‌نن یاناشما طرزینی قوتساللاشدیرماغا چالیشیر. بئله کی، بعضن دوشونورم او بلکه بیله‌رک‌دن باشقا بیر قاورامی بونونلا دییشیک سالیب؟ یاخشی دیققت ائدنده اونون سؤزلرینده بو ظننی گوجلندیرن اولغولار گؤرورم. دئمه‌لی اونون، کونسپیرولوگییا‌دان دانیشیرکن ماجرا رومان‌لارینی گؤز اؤنونه آلدیغی آنلاشیلیر. «اؤزومو کونسپیرولوژی ائستئتیکادا یازان بیر مؤلف بیلیرم» جومله‌سی ایله قارشیلاشدیقدا آنلاییرسان کی، او کونسپیرولگییانی بدیعی نثرده‌کی “کومپلیکاسیا ، چکیشمه و آسقیدا قالیش [تعلیق]” کیمی ترفند‌لرله دییشیک سالیب. بئله اولدوقدا آگاتا کریستی أن بؤیوک کونسپیرولوق دئییل‌می؟ یئرینه دوشموش تئرمین‌لری گؤتوروب باشقا بیر آنلامدا ایشلتمک بیرئیسل دیله یاخینلاشماق دئییل‌می؟
سون سؤزوم: کونسپیرولوگییا نه ائستئتیکا ایله یؤنتم آنلامیندا ایلگی‌لی‌دیر، نه ده اطراف گئرچک‌لییی اؤیرنمه یولودور، اوندا هئچ تاریخ آراباسینی دئویندیرمک قابیلیتی ده یوخدور. تاریخین دورتوسو “قورغو” دئییل، “سورون”دور.
_____________________________
اتک یازی
1. هئچ بیر توپلومون آنتاگونیزمدن ایراقدا اولمادیغی اوچون مودئرن توپلوم‌لاردا بئله‌جه آنتاگونیزم‌لری آگونیزمه چئویرمکده‌دیر کی، “سیاست” گئرچکلشیر؛ یعنی اؤزنه‌نین توپلومسال چالیشقانلیغی حیاتا کئچیر.
2. گونئیده‌کی دوروموموز بوندان یاخشی دئییل، آمما آنالیز باخیمیندان فرقلی‌دیر.
3. حمید هئریسچی ایله چوخدان تانیش و یاخین دوستوق. رحمت‌لیک قافار موللیمین جان‌سیخیجی اؤلوموندن بیر ساعات اؤنجه و بیر ساعات سونرا باشی‌نین اوستونده اولموشام. و حمیدله بیرلیکده او ده‌یرلی عالیم و موجاهیدی لؤکباتان قبریستانلیغیندا تورپاغا تاپشیرمیشیق. هابئله، جاهان درگی‌سی‌نین دوشونجه‌وی دایاق‌لاریندان اولان حمید بیر چوخ‌لاریلا موقایسه‌ده تاریخی آلین‌یازیمیزا دوشونجه پریزماسیندان باخماق ایسته‌ییب. بونا گؤره منده ائله بیر نوستالژیک دویغو وار کی، همیشه اونون حاققیندا تنقیدی بیر یازی‌نین اورتایا گلمه‌سینی أنگلله‌ییب. لاکین سون واخت‌لار اونون بیر نئجه موصاحیبه‌سی و بیر کیتابی بو مسئله‌نی منیم اوچون قاچیلماز ائدیب. 3. 13.03.2012 تاریخینده یئنی موساوات قزئتی‌نین سایتیندا گئتمیش “حمید هئریسچی‌دن ادعا‌لی و غئیری-آدی موصاحیبه” باشلیق‌لی یازینی نظرده توتورام.
4. دقیق اولماسا دا بو تئرمینی Modernite تئرمینی‌نین قارشیلیغی اولاراق ایشله‌دیرم. بونون آنلامی “Modernism”دن فرقله‌نیر.
5. پیشامدرن،
premodern 6. قورامین بیرینجی بانیسی فروید اولماسا دا اونون یوروموندا اؤز بیلیم‌سل‌لییینی تاپمیشدیر.
7. himodern . غئیری-دقیق دانیشماغا حاققیم چاتسایدی دئیردیم “ایلنجه” شوو بیزنئسین ایدئولوگییاسی‌دیر.
8. أشعری‌لییی تام آنتی-راسیونالیست آدلاندیرماق بیر آز دارتیشمالی‌دیر. چونکو اونلار ایره‌لی سوردوک‌لری سوال‌لارلا پئریپاتئتیک فلسفه‌نی چیخیلماز یولدا قویدولار. محمد غززا‌لی او قده‌ر کسکین ثبوت‌لارلا بو فلسفه‌یه قارشی چیخدی کی، بو جریان ایسلام دونیاسیندا ایلکین طراوتله بیر داها باش قالدیرا بیلمه‌دی. آنجاق مسئله‌نی دقیقلشدیرمه‌نین یئری بورا دئییل.
9. حمید هئریسچی بیرچوخ یازارلاری پوست‌مودئرنیزمده ایلیشیب قالماقدا سوچلاندیریر. سئیمور بایجان اونون بو فیکیرلریندن اینجیک دئییل: «اگر حمیدین فیکیرلرینی تفتیش ائتسک، اورتایا چوخسایلی آنلاشیلماز مقام‌لار چیخا‌جاق. حمیدی بوتؤو قبول ائتمک لازیم‌دیر. اونو بوتؤو قبول ائدنده باشا دوشمک مومکون‌دور… حمید ائله آدام‌دیر کی، هر 2-3 ایلدن بیر یئنی فیکیر دئییر. اونون ایستعدادی محض اوندا‌دیر کی، دئدییی فیکری مدافعه ائله‌مه‌یی ده باجاریر. حمید بیر واخت‌لار تروتسکینی، “قیرمیزی بریقادا”نی، روزا لوکسئمبورقو، چئ گئوارانی تبلیغ ائدیب، چئ گئوارا ایله بابک آراسیندا ماراق‌لی پارالئل‌لر آپاریب. مسئله اوندا‌دیر کی، حمید ائتدیک‌لرینی ایستئعدادلی ائدیر. ایندی روحانیتله باغلی دئدیک‌لری ده ماراق‌لی‌دیر. صاباح سامورای ایدئیا‌لارینی تبلیغ ائله‌سه و سامورای قیافه‌سینده کوچه‌ده گزسه، من تعججوبلنمه‌رم.»
10. حمید آذربایجانلی فیلوسوف حئیدر جامالین تاجیکیستاندان گتیردییی أحمد شاه مسعودون پاپاغینی بعضن باشینا قویور. بیزیم اوچلوکده دارتیشمالاریمیزین بیر بؤلومو ده کونسپیرولوگییا باره‌سینده گئدیب.
11. پوست‌مارکسیست‌لر سووئت سوسیالیزمینی ایده‌آل سوسیالیزمدن آییرماق اوچون بو تئرمیندن یارارلانیرلار.
12. کونسپیرولوگییا‌دان چوخ دانیشماق اولار، چوخ دا دانیشمالیییق، آمما یاخین گله‌جکده بو حاقدا ایکی مقاله‌مین ایشیق اوزو گؤره‌جه‌یینی نظره آلا‌راق بوردا قیساجا اونا توخونموشام.
13. بو کیتاب 2000-جی ایلده تهراندا ایشیق اوزو گؤرموشدو. فارسجا یازیلمیش کیتابی واختیله ایصلاحاتچی‌لارا باغلی “جامعه‌ی ایرانیان” یاییم‌ائوی بوراخمیشدیر. همین یاییم‌ائوی‌نین مودیرلری ایندی یا دوستاق‌دیرلار (عیسی سحرخیز) و یا سورگون حیاتی یاشاییرلار (تانینمیش فئمینیست تبریزلی محبوبه عاباسقولوزاده.) کیتابین ایکینجی چاپینا ایجازه آلماق مومکون اولمادی.
14.Complication, düyün vurma, qarmaqarışqlıq.
15. Conflict, münaqişə.
16. Suspense, təşvişə salaraq asılı saxlama.